مسأله[10] [حریم باغات و احکام تابع آن]
هرگاه پشت دیوار باغی را شخصی به عنوان حریم باغ و دیوارش،اشجاری غرس نموده باشد؛و معبر هم می باشد،حالیّه می خواهد قطع اشجارش را نماید،و دیوار باغ را عقب بیاورید،و جای اشجار بنا کند،با اینکه باعث تنگی شارع خواهد شد،و علاوه نهر آبی که پشت دیوار بوده مجدّدا می خواهد غرس اشجار کند[حکم آن را بیان نمایید].
جواب توضیح مقصد در هشت مطلب است.
[مطلب]أوّل:در حریم دیوار است،و آن عبارت از کل برف انداز است،چنانچه مورد کلمات و معاقد إجماعات است. (1)
ص:202
1- (1)) بنگرید:جامع عباسی،ص 257،باب دهم،اقسام حریم؛مرحوم شهید أوّل در الدروس الشرعیه،ج 2،ص 58،در این مورد می فرماید:«فحریم الدار مطرح ترابها و کناستها و مصبّ میاها و ثلوجها»و همچنین محقّق سبزواری در کفایه الأحکام،ج 2،ص 555، می فرماید:«...المشهور بین الأصحاب أن حریم الدار مقدار مطرح ترابها...و فی حکم مطرح التراب مطرح القمامه و الرماد و الثلج و نحو ذلک».مرحوم کاشف الغطاء در کشف الغطاء،ج 4، ص 396 می فرماید:«فحریم الدار مطرح ترابها و کناستها و مصبّ مائها من میزاب أو نحوه و ثلوجها و سلک الدخول و الخروج إلیها».
[مطلب]دویم:حریم در جایی است که دیوار در زمین مباح باشد؛یعنی اطرافش، پس اگر حقّ غیر،یا مملوک غیر است مثل استطراق،حریم ثابت نیست،و فرق نیست در این که شارع،ملک غیر،یا مجّرد حق العبور باشد.
[مطلب]سوّم:اشکالی نیست در عدم جواز غرس اشجار،در کنار نهر،در صورت رسیدن ضرر به صاحب نهر به واسطه آن.
[مطلب]چهارم:ظاهر تحریم است و لو این که ضرری هم به صاحب نهر نرسد، و دلیل رافع از برای أصاله التحریم و عدم جواز نیست.
[مطلب]پنجم:اگر کسی درخت غرس کرد بدون إذن صاحبان نهر،می توانند صاحبان نهر درخت را قطع کنند؛و اگر هم نکردند اجرت المثل مستحقّند.
[مطلب]ششم:در صورت شک در حقّیّت،معیار تصرّف فعلی است تا خلافش معلوم شود؛پس همان طوری که معبر را،یا عبور مسلمانان را نمی توان تصرف کرد؛ همین نحو اگر درختی دیدیم در کنار نهر است،و نمی دانیم به اذن و میزان شرعی است یا عدوان،محمول به صحّت است؛و نمی تواند کسی به مجرّد دعوای عدوان،قطع کند.
[مطلب]هفتم:آنچه فقهاء تحدید فرموده اند در شارع،هفت ذراع است (1)پس زیاده را مسلمانان می توانند تصرّف کنند؛نهایت این است،احتیاط إذن حاکم شرع مطاعی.
ص:203
1- (1)) بنگرید:النهایه،ص 418؛الجامع للشرائع،ص 276؛تذکره الفقهاء،ج 2،ص 182؛ مختلف الشیعه،ج 6،ص 211؛تبصره المتعلّمین،ص 145؛إیضاح الفوائد،ج 2،ص 232؛ الدروس الشرعیه،ج 3،ص 60؛جواهر الکلام،ج 38،ص 38.
[مطلب]هشتم:این تحدید،در مقام نقصان است؛پس کمتر از هفت ذراع،جائز نیست؛و لو این که عابرین به واسطه قلّت آنها محتاج نباشند،و نتیجه این مطلب این است که اگر شارع،زیاده بر هفت ذراع باشد؛و مسلمانان محتاج باشند در عبور زیاده، جائز نیست أخذ زیاده؛پس اگر زیاده بر هفت ذراع را تصرّف کنند و محتاج إلیه نباشند و ضرر به مارّه نداشته باشد،در این صورت،مانعی ندارد؛خصوصا با إذن حاکم.
و آنچه ذکر کردیم در شارع عام است،و أمّا در خاص اگر صد ذراع باشد؛أحدی نمی تواند تصرّف کند مگر به إذن شرکاء. (1)
مسأله[11] [حکم ترشح باران از بدن نجس العین]
اشاره
هرگاه در حال نزول مطر از آسمان،بدن یا لباس شخصی،با بدن سگی ملاقات کند؛ یا این که ترشّح کند رطوبت از بدن سگ در این حال،و به جایی برسد،آیا باعث نجاست ملاقی می شود یا خیر؟چون علمای عصر اختلاف کرده اند در حکم این مسأله.
[جواب]
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
جواب از مسأله مسطوره اقتضا دارد رسم مقدّمه ای را؛و آن مقدّمه این است که در طهارت و مطهریّت آب نازل از سماء،چند قول است. (2)
ص:204
1- (1)) هذا ما أفاده-سلّمه اللّه لکنّ الظاهر أنّ الغارس لو کان شریکا فی النهر و مائه بکونه صاحب ملک یشرب منه أو یحکم فی عرفهم بکون شاطئ النهر من توابع ملکه العالی-کما فی بلدنا هذا -و لو مع فصل الشارع و لا سیّما مع تصرّف کلّ شریک فی سهمه بالنسبه کذلک فحقّ منعه من الغرس أو قطعه و قلعه غیر معلوم.(حاشیه نسخه؛ظاهرا این حاشیه از شاگرد ایشان آیه اللّه علاّمه سیّد أحمد صفائی خوانساری قدّس سرّه است).
2- (2)) بنگرید:جواهر الکلام(چاپ جامعه مدرّسین)،ج 6،ص 489.
القول الأوّل: طهارته؛و لو کانت قطره واحده،و هو اللازم من کلام الشهید الثانی فی روض الجنان و نفی عنه البعد أیضا (1)؛و هذا القول و إن کان أوثق الأقوال لکنّه أضعفها.
الثانی: اشتراط القوّه المصحّحه لاسم الغیث و المطر،سواء قلّ أو کثر؛جری أو لم یجر؛ و هذا هو القول المشهور (2)فی مقابل السابق.
الثالث: اعتبار الکثره و الجریان و لو بالقوّه؛و هو المحکی عن المقدّس الأردبیلی (3).
الرابع: اعتبار مسمّی الجریان بالفعل،و إن لم یجر من المیزاب و نحوه؛و هو مختار الفاضل الهندی فی کشفه (4)،و نفی عنه البعد فی المدارک (5)و الکفایه (6).
الخامس: اشتراط الجریان من الشعب،میزابا کان أو مثله؛و هو ظاهر ابن حمزه فی الوسیله. (7)
السادس: اشتراط الجریان من خصوص المیزاب؛و هو ظاهر قول الشیخ (8)،و هو أضیق الأقوال ما لم یصرفه صارف عن ظاهره؛و حاصل القول فیه:إنّ ذکر المیزاب إمّا للتعیین، أو التمثیل،و علی الثانی فالتمثیل:إمّا لبیان المقدار أو فی أصل الجریان،و علی التقادیر فالمراد بالجریان:إمّا خصوص الجریان حقیقه،أو ما یعمّ ذلک و الجریان حکما بأن یبلغ ماء المطر من الکثره حدّ الجریان من المیزاب و نحوه و إن لم یجر منه،أو حدّ الجریان مطلقا و إن لم یجر أصلا،و علی کل تقدیر فالحکم مخصوص بنفس الجاری حقیقه أو حکما،و المراد ثبوته لماء المطر مطلقا حال جریانه فی بعض المواضع تحقیقا أو تقدیرا.
ص:205
1- (1)) روض الجنان،ج 1،صص 371-372.
2- (2)) ر.ک:غنائم الأیّام،ج 1،ص 527 و جواهر الکلام(چاپ جامعه مدرّسین)،ج 6، صص 489-490.
3- (3)) مجمع الفائده و البرهان،ج 1،ص 256.
4- (4)) کشف اللثام،ج 1،ص 258.
5- (5)) مدارک الأحکام،ج 2،ص 377.
6- (6)) کفایه الفقه،ج 1،ص 49.
7- (7)) الوسیله،ص 73.
8- (8)) المبسوط،ج 1،ص 6.
ثمّ التقدیر: إمّا أن یلاحظ فی الماء خاصّه أو فیه و فی الأرض أیضا بأن یعتبر وسطاً فی الصّلابه و الرخاوه فلا یکون صخرا ینحدر علیه الماء سریعا و لا رملا یغور فیه الماء سریعا و لا یجری علیه و الاحتمالات المسطوره جاریه فی کلام ابن حمزه إلاّ أن الظاهر منه الاکتفاء بمطلق الجریان و ظاهر الشیخ اعتبار المیزاب؛و أنت خبیر برفع الاختلاف بناء علی بعض الوجوه المذکوره،بل الخلاف بینهما و بین القول الثالث أو الرابع فیعود إلی اعتبار الکثره أو الجریان فی الجمله و ربّما رجع القول الرابع إلی الثالث فبقی النزاع فیه و فی تطهیر القطره و القطرات.و تؤول الأقوال إلی ثلاثه،و الأقوی عدم اشتراط الکثره و الجریان،لکن مع وجود القوّه سواء قلّ أو کثر فلا یکتفی بمثل القطره و القطرات.
لنا الأصل فی الجمله و العمومات و السیره القاضیه بعدم التوقّی و النصوص المستفیضه الدالّه علی طهاره المطر و الأرض مطلقا (1)کقول الصادق علیه السّلام
«کلّ شیء یراه ماء المطر فقد طهر» (2)و قوله علیه السّلام
«طین المطر لا ینجّس» (3)و قوله علیه السّلام فی الصحیح- لا کالصحیح لوجود المعدّل من قدماء الأصحاب-
«عن السّطح یبال علیه فیصیبه السّماء فیکف فیصیب الثوب فقال:لا بأس به ما أصابه من الماء أکثر منه» الخبر (4)و قد سئل عنه علیه السّلام
«عن الکنیف یکون خارجه فیمطر السماء فیقطر علی القطره قال:لیس به بأس» (5)و الکاظمی
«فی طین المطر أنّه لا بأس به أن یصیب الثوب ثلاثه أیّام إلاّ أن یعلم أنّه قد نجسه شیء بعد المطر» (6)و قوله علیه السّلام
«عن الرجل یمرّ فی ماء المطر و قد صبّت فیه خمر
ص:206
1- (1)) در این مورد بنگرید:منتقد المنافع،ج 1،ص 205،التذنیب الأولی.
2- (2)) الکافی،ج 3،ص 13،ح 3؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 146،ح 5.
3- (3)) الفقیه،ج 1،ص 8،ح 5؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 147،ح 7.
4- (4)) الفقیه،ج 1،ص 7،ح 4؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 144،ح 1.
5- (5)) التهذیب،ج 1،ص 424،ح 21؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 147،ح 8.
6- (6)) الکافی،ج 3،ص 13،ح 4؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 147،ح 6.
فأصاب ثوبه هل یصلّی فیه قبل أن یغلسه؟قال:لا یغسل ثوبه و لا رجله یصلّی فیه فلا بأس» (1)و هذا الحدیث صحیحه علی بن جعفر عن أخیه علیه السّلام و یمکن عدّه صحیحا باصطلاح صاحب المنتقی و المدارک (2)لکون الخبر مزکّی بتزکیه العدلین فی کلّ مرتبه فیسمّی اصطلاحا بصحی بالتّخفیف لا الصحی بالتشدید (3)کما توهم السیّد الداماد قدّس سرّه (4)و أمّا صحیحه علی بن جعفر
«عن البیت یبال علی ظهره و یغتسل من الجنابه ثم یصیبه المطر أ یؤخذ من مائه فیتوضأ به للصلاه؟فقال:إذا جری فلا بأس» (5)و المرویّ فی المسائل
«عن المطر یجری فی المکان فیه العذره فیصیب الثوب یصلّی فیه قبل أن یغتسل؟قال:إذا جری به المطر فلا بأس» (6)و فی قرب الإسناد
«عن الکنیف یکون فوق البیت فیصیبه المطر فیکف فیصیب الثیاب أ یصلّی فیها قبل أن یغتسل؟قال إذا جری من ماء المطر لا بأس» (7)و المروی فی التهذیب (8)و الکافی عن هشام بن حکم-فی الحسن
ص:207
1- (1)) التهذیب،ج 1،ص 411،ح 1297 و ص 418،ح 1321؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 145،ح 2.
2- (2)) بنگرید:الفوائد الرجالیه للسیّد البحر العلوم،ج 3،ص 299؛و الرسائل الرجالیه لأبی الهدی الکلباسی،ج 1،ص 470.
3- (3)) برای آگاهی بر اقوال و آرای دانشمندان علم درایه در مورد صحی(با تشدید و بدون تشدید)و جهات اختلاف این دو،بنگرید تعلیقه و توضیح ما را بر بیان مؤلّف این رساله،در رساله دیگر ایشان با نام«رساله فی قبض الوقف»منتشر شده در ضمن مجموعه میراث حوزه اصفهان،ج 2،صص 111-113.
4- (4)) بنگرید:الرواشح السماویه،ص 80،الراشحه الثالثه؛منتقی الجمان،ج 1،ص 16، الفائده الثانیه.
5- (5)) التهذیب،ج 1،ص 411،ح 1291 و ص 418 ح 1321؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 145،ح 2.
6- (6)) مسائل علیّ بن جعفر،ص 130،ح 115؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 148،ح 9.
7- (7)) قرب الإسناد،ص 192،ح 742؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 145،ح 3.
8- (8)) التهذیب،ج 1،ص 411،ح 1295؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 146،ح 4.
کالصحیح-
عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی میزابین سالا أحدهما بول و الآخر ماء المطر فاختلطا فأصاب ثوب رجل لم یضرّه ذلک، و الصحیح المروی فی الکافی
عن محمّد بن مسلم عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال:«لو أنّ میزابین سالا أحدهما میزاب بول و الآخر میزاب ماء فاختلطا ثمّ أصابک ما کان به بأس» (1)فلا توجب تقیید ما قدّمناه من الأخبار المعتبره.
أمّا خبر المیزابین فأقصی ما دلاّ علیه طهاره المطر الجاری من المیزاب دون اشتراط الجریان،و الخلاف فی الثّانی دون الأوّل،و الحکم فیهما مبنی علی عدم العلم بالمصیب، أو العلم بکونه الماء دون البول،أو استهلاک البول فی الماء و صیرورته به ماء مطلقا و إلاّ فالبول لا یقبل التطهیر مع بقاء عینه هکذا حقّق المقام العلاّمه الطباطبائی قدّس سرّه (2)و فی بعض ما ذکره نظر واضح فالتحقیق هو الجواب الأوّل.
و أمّا سائر الأخبار فالعمده فیها صحیحه علی بن جعفر الظاهره فی اعتبار شرط الجریان فالجواب عنها من وجوه:
الأوّل: أنّ الشرط فیها وارد مورد الغالب کما فی قوله تعالی «إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً» (3)فلا مفهوم لها.
الثّانی: أنّه وارد مورد الواقع فإنّ ظاهر السؤال بلوغ المطر حدّ الجریان و فائده الشرط التنصیص علی مورد السؤال.
الثالث: أنّ الأخذ بما أصاب السطح من المطر إنّما یتأتّی غالبا علی تقدیر جریانه من میزاب أو غیره و بدونه لا یتحقّق الأخذ إلاّ علی بعض الفروض البعیده،و علی هذا یکون اعتبار الجریان للتمکّن من الأخذ لا لنجاسه الماء إذا انتفی الجریان.
ص:208
1- (1)) الکافی،ج 3،ص 12،ح 1؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 145،ح 4.
2- (2)) نقل کرده است از او صاحب جواهر الکلام(چاپ جامعه مدرّسین)،ج 6،ص 495.
3- (3)) سوره مبارکه نور/آیه 33.
الرابع: أنّ المراد بالجریان تدافق المطر و تکاثره و المقصود الاحتراز عن القطرات الیسیره التی لا یعتدّ بها.
الخامس: أنّ اعتبار الجریان بملاحظه مظنّه التغیّر بنجاسه السطح فإنّ قوله
«یبال علیه» یدلّ علی تکرّر ذلک فیه،بل کونه کالمعدّ له،و لا ریب أن للبول مع ذلک أثرا باقیا محسوسا فإذا کان المطر قلیلا لا یبلغ حدّ الجریان لزمه التغییر به فینجس بالتغییر دون الملاقات.
السادس: أنّ المراد نفی البأس به حاله جریانه،و الغرض المنع من أخذه بعد الانقطاع بناء علی عدم طهاره السطح بمجرّد وصول ماء المطر إلیه فإنّه إذا لم یطهر به و بقی فیه شیء بعد الانقطاع فإنّه ینجس بمحله النجس فلم یجز استعماله فی الطهاره.
السابع: أنّ المنع من الوضوء لا ینحصر وجهه فی النجاسه إذ ربّما کانت جهه المنع کونه بعد الانقطاع غساله غیر رافعه للحدث أو مضافا غیر صالح للوضوء.
الثامن: أنّ أقصی ما یدلّ علیه الرّوایه ثبوت البأس فی أخذ ذلک الماء للوضوء مع عدم الجریان،و هو أعمّ من النجاسه،فلعلّ وجهه توقّف النظافه علیه؛و هذا الوجه ذکره فی المدارک. (1)
التاسع: أنّ البأس لا یدلّ علی الحرمه و ما یقال:«أنّ البأس هو العقاب»-کما صرّح به بعض اللغویین- (2)فیکون دالاّ علی الحرمه،مدفوع بکون العرف مخالفا للّغه لإطلاقه فی العرف فی المواضع المنقصه و الغضاضه.
العاشر: ما ذکر فی المعالم (3)من أنّ مقتضی الحدیث إناطه بعض الأحکام بالجریان و هو لا ینافی ثبوت غیره.
الحادی عشر: ما ذکره العلاّمه قدّس سرّه (4)من حمل الجریان علی النزول من السّماء.
ص:209
1- (1)) مدارک الأحکام،ج 2،ص 376.
2- (2)) القاموس المحیط،ج 2،ص 199.
3- (3)) .المعالم فی الفقه،ص 120
4- (4)) منتهی المطلب،ج 1،ص 29.
الثانی عشر: ما ذکره المحقّق فی المعتبر (1)[من]أنّ الروایه لا تدلّ علی الاشتراط فإنّه لو لم یکن طاهرا لم یطهره الجریان. (2)
و الذی یستفاد منه أنّه حمل اشتراط الجریان فی قول الشیخ و من وافقه،علی توقّف الطهاره علی حصول الجریان بمعنی أنّه إذا جری ثم لاقی نجاسه لم ینفعل بها،لا أنّه إذا لاقی النجاسه ثم جری کان طاهرا،لأنّه علی هذا التقدیر ینجس بالملاقات فلا یطهر بالجریان،لأنّ الماء المعلوم نجاسته حال استقراره باق علی نجاسته و إن جری إجماعا (3)و استشکله جماعه کصاحب المدارک (4)و غیره.
و حاصل الإشکال أنّ مذهب القائل بالجریان طهاره ماء المطر الملاقی للنجاسه من حین نزوله لکن بشرط بقاء التقاطر إلی حدّ الجریان،و المطهّر بالجریان إنّما ینکر لو قال بنجاسته بالملاقات و طهارته إذا جری و لیس کذلک قطعا.
لکن أقول:إنّما وقع الاشتباه من جهه حمل الجریان علی کیفیّه الماء المطر؛و لو حمل علی الکمیّه اندفع الإشکال و ارتفع الخلاف،و کیفما کان فأنت خبیر بأنّ الوجوه المذکوره و إن کان بعضها محل الإشکال و خلاف الظاهر،إلاّ أنّ فی واجد منها الکفایه فضلا عن أکثرها؛هذا تمام الکلام فی الصحیحه.
و أمّا روایته الأخری ففیها أوّلا الطعن بالسند،و ما یقال بصحّه کتاب علی بن جعفر (5)
ص:210
1- (1)) المعتبر،ج 1،ص 42.
2- (2)) أقول:إنّ هذا الکلام منه-قدّس سرّه-فی روایه هشام بن حکم لا صحیحه علی بن جعفر؛فراجع (حاشیه نسخه).
3- (3)) انظر:مشارق الشموس،ج 1،ص 214؛جواهر الکلام،ج 6،ص 491.
4- (4)) مدارک الأحکام،ج 2،ص 375.
5- (5)) محقّق بزرگوار آیه اللّه العظمی خوئی قدّس سرّه در کتاب الحج،ج 4،ص 139،در این مورد می فرماید:«إنّ طریق صاحب الوسائل إلی کتاب علی بن جعفر صحیح لأنّ طریقه یصل إلی طریق الشیخ و طریق الشیخ إلی الکتاب صحیح(کما نصّ علیه الشیخ فی الفهرست، ص 264،الرقم 377 و مشیخه التهذیب،ج 10،ص 86)»و هذا مختار جماعه من الفقهاء.
فهو مبنیّ علی تواتر نسبه الکتاب إلیه،و هو ممنوع،فالخبر تابع لما فی أوّل السند و هو مشتمل علی عدّه من المجاهیل لغویّا و اصطلاحیّا (1)،قال فی البحار:روایه کتاب المسائل عن أحمد بن موسی بن جعفر أبی العبّاس عن أبی جعفر بن یزید بن النضر الخراسانی عن علی بن الحسن العلوی عن علی بن جعفر (2)و أنت خبیر بکون الرواه من المجاهیل،و قد أتعب المحدّث النوری نفسه الشریفه فی المستدرک (3)فی اعتبار الخبر،لکنّه لم یأت بشیء یروی الغلیل و یشفی العلیل.
و ثانیا:إنّما الجریان إنّما اعتبر فیها تبعا للسؤال فإنّه أخذ فیه ذلک صریحا.
ثالثا:أنّ الظاهر من قوله
«إذا جری به المطر فلا بأس» اشتراط جریان المطر بما فی المکان من العذره،و لیس ذلک شرطا إجماعا إذ غایه الأمر اشتراط الجریان فی المکان و أمّا الجریان بما فیه فلا.
و أمّا روایته الثالثه فلا دلاله فیها علی الاشتراط أصلا،و العجب من توهّم بعض المتوهّمین فإنّ المراد من قوله علیه السّلام
«إذا جری من ماء المطر فلا بأس» نفی البأس عمّا
ص:211
1- (1)) لا یخفی علی الخبیر بالبحوث الرجالیه إنّهم قد یقولون فی حقّ الراوی تاره أنّه مهمل و أخری أنّه مجهول،و الأول ما لم یذکر فی الکتب الرجالیه کابن اشناس راوی صلاه عشرین ذی الحجه،و أمّا المجهول فهو قسمان لغوی و اصطلاحی،امّا اللغوی فهو ما لم یذکر الراوی بمدح و لا قدح بعد التصریح باسمه،بل باسم أبیه و طائفته و بلده،و یخرج من الثانی ما لو ظهر لنا عداله الطائفه،أو حسن حالهم کالأعین و نحوه کما صرّح به العلاّمه الطباطبائی فی رجاله،ج 1، ص 222،و امّا الاصطلاحی فهو ما صرّحوا فیه بالجهاله کفارس بن حاتم و غیره و هذان الاصطلاحان مأخوذان من سیّد المحقّقین و رئیس الحکماء المتألهین مولانا العماد السیّد الداماد فی رواشحه«منه».
2- (2)) بحار الأنوار،ج 77،ص 11.
3- (3)) خاتمه المستدرک،ج 4،ص 476،شماره 214.
یصیب الثوب من ماء المطر و الغرض الاحتراز عن إصابه ما فی الکنیف فعدّ هذا الخبر من دلائل المشهور أولی؛و یمکن ورود جمله من الإیرادات السابقه علیها.
فظهر من جمیع ذلک أنّ الأقوی کفایه قوّه ماء المطر بدون الجریان لوجود الأخبار الصحیحه کما عرفت،و الضعیف منها منجبر بالشهره العظیمه الاستنادیه المفیده للظنّ بل الوثوق بالصدور.
بقی الکلام فی مستند من قال باعتبار الکثره و هو ما رواه الصدوق رحمه اللّه فی الفقیه
عن هشام بن سالم أنّه«سئل أبا عبد اللّه علیه السّلام عن السطح یبال علیه فیصیب السماء فیکف فیصیب الثوب؟فقال:لا بأس به ما أصابه من الماء أکثر منه» فإنّ قوله علیه السّلام ما أصابه إلی آخره بمنزله التعلیل لنفی البأس فیفهم منه ثبوته إذا لم یکن کذلک. (1)
و الجواب:أمّا أوّلا فبأنّ المراد بالأکثریّه القهر و الغلبه،دون الکثره المقداریه-کما هی مراد القائل-فإنّ البول الجافّ لا مقدار له.
و أمّا ثانیا فباحتمال رجوع الضمیر فی قوله
«ما أصابه» إلی الثوب،و المعنی أنّ القطره الواصله إلی الثوب أکثر من البول الذی أصابه.
و أمّا ثالثا فبما ذکره بعض المحقّقین (2)من أنّ انتفاء العلّه المنصوصه لا یقتضی انتفاء المعلول،و إن کان اطّرادها یقتضی اطّراده؛بناء علی حجیّه المنصوص العلّه.
حجّه القول بالاکتفاء بالقطره و القطرات علی تقدیر إراده المقتصر علیها فی النزول من السّماء عموم الآیه و الروایه نحو قوله تعالی «وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً طَهُوراً» (3)، و قوله علیه السّلام
«کلّ شیء یراه ماء المطر فقد طهر» (4)،و إنّ القطره لو لم یثبت لها الحکم لم یثبت
ص:212
1- (1)) بنگرید:جواهر الکلام با تحقیق شیخ محمّد شیخ محمّد باقر خالصی،ج 6،ص 497.
2- (2)) منظور صاحب جواهر می باشد؛بنگرید:جواهر الکلام(چاپ جامعه مدرّسین)،ج 6،ص 498.
3- (3)) سوره مبارکه فرقان48/.
4- (4)) الکافی،ج 3،ص 13،ح 3؛وسائل الشیعه،ج 1،ص 146،ح 5.
للقطرات،لأنّ المطر لیس إلاّ القطرات المتعدده و التطهیر یستلزم الطهاره.
و الجواب عدم صدق ماء المطر علی نحو ذلک،و الظّاهر کون التشکیک فی المرتبه الرابعه و هو المضرّ المبیّن العدم لا التشکیک الحضوری و الخطوری و البدوی و المضرّ الإجمالی،و هذا هو التشکیک الفقهی الذی ذکره الفقیه النبیه الشیخ حسن بن الشیخ جعفر الغروی فی شرح الخیارات (1)،فإنّ ذکر التشکیک فی لسان الفقه بسبب القلّه و الندره و العزّه و العیب و الحیلوله مع أنّا لم نتحقّق أصل القول و منشأه عباره الروض (2)و هی محتمله-إن لم یکن ظاهره-فی إراده کفایه ملاقات القطره من الغیث المتدافق فی حصول طهر الماء النجس و غیره و سیأتی الکلام فیه،نعم نسبه بعض مشایخنا إلی بعض الأخباریین. (3)
فقد تلخّص من جمیع ما تلوناه علیک أنّ المعیار فی ماء المطر هو القوّه و عدم الاعتبار بالقطره و القطرات و عدم اشتراط الکثره و الجریان و اللّه المستعان.
إذا عرفت ذلک فهاهنا مقامات
المقام الأوّل:
هل یعتبر فی طهر الماء النجس بماء الغیث المزج أم لا؟و الظّاهر عدم اعتباره بناء علی ما ذکرنا من کفایه الاتصال فی الکر المحقون،بل هنا أولی؛و أمّا بناء علی اعتبار المزج هناک أمکن القول بکفایه الاتّصال هنا لعموم«کلّ ما یراه المطر فقد طهر»و تأمّل بعضهم (4)فی ذلک بإمکان دعوی عدم صدق رؤیه جمیع الماء النجس إلاّ بالمزج و الاستیعاب ممنوع،لصدق الرؤیه عرفا.و لقد أجاد فی الجواهر حیث قال:إنّ
ص:213
1- (1)) شرح خیارات اللمعه،ص 25.
2- (2)) روض الجنان،ج 1،ص 372.
3- (3)) بنگرید:الحدائق الناضره،ج 1،ص 222.
4- (4)) بنگرید:وسائل الشیعه محقّق أعرجی بغدادی،صص 98-499؛مصباح الفقیه،ج 8، ص 345؛کتاب الطهاره شیخ انصاری،صص 143-145.
هذه الدعوی ممّا لا ینبغی أن یصغی إلیها (1)أقول:و وجهه عدم إناطه الأحکام الشرعیّه و إحراز موضوعاتها بالدقائق الفلسفیّه.
المقام الثّانی:
أنّ ماء الغیث متی بلغ مرتبه عدم الانفعال من الفضل و القوّه-کما هو المختار-إذا وقعت قطره منها علی غیر الماء من المتنجّس فلا إشکال فی تطهیرها له بقدر ما تسع القطره من سطح ما تقع علیه،و من أعماقه أیضا بقدر ما تمصّ و ترسّب فیه،و فی الماء النجس إن اعتبرنا المزج هنا یعتبر فی التطهیر بقاء التقاطر علیه إلی حصول المزج و لو بعلاج لئلاّ یحصل الانقطاع من المادّه قبل حصول الطهر الذی لا یکون إلاّ بالمزج؛ و أمّا علی المختار من کفایه الاتّصال فیکفی التقاطر علی بعض سطحه،بل لا یبعد کفایه وقوع القطره الواحده علی الماء.
و التأمّل فی کفایه اتّصال الماءین بواسطه قلّه سعه القطره،ضعیف و من العجب الاکتفاء بالقطره فی أصل المسأله بدعوی تحقّق ماء الغیث المطهّر بذلک کما هو الظاهر من بعض الساده الأجلاّء (2)؛و أمّا الذی اخترناه فهو الکفایه فی طهر الماء بماء الغیث المتدافق مع وقوع قطره منه علیه،و ما یقال«إنّ کفایه القطره فی المقام لعموم أنّ المطر بحکم الجاری» و هو ممنوع لأنّ ما هو المقتضی لهذا الحکم فی الجاری غیر موجود هنا؛لأنّ المقتضی لطهاره الماء بمجرّد الاتّصال-علی القول به-هو کون الجزء الملاقی للکثیر یطهر بملاقاته له عملا بعموم ما دلّ علی کون الماء مطهّرا و بعد الحکم بطهارته یتّصل بالجزء الثانی.
و الحاصل أنّه متّفق مع الکثیر الذی منه طهره فیطهر الجزء الثانی و هکذا،و هذا
ص:214
1- (1)) جواهر الکلام،ج 6،ص 499.
2- (2)) مرحوم محدّث بحرانی قدّس سرّه در حاشیه کتاب الحدائق الناظره در این خصوص می فرماید: «هو السیّد حسن بن السیّد جعفر المعاصر لشیخنا الشهید الثانی،قال فی الروض،ج 1، ص 371:و کان بعض من عاصرناه من الساده الفضلاء یکتفی فی تطهیر الماء النجس بوقوع قطره واحده علیه...منه رحمه اللّه».الحدائق الناضره،ج 1،ص 221.
لا یجری هنا لأنّ أقصی القطره أنّها یطهّر ما یلاقیها و الانقطاع لا ینفکّ عن ملاقاتها و هی یعد فی حکم القلیل فلیس للجزء الذی طهر بها حینئذ مقوّ لتستعین به علی تطهیر ما یلیه، بل هی معها حین الانقطاع ماء قلیل فیعود إلی الانفعال بملاقات النجس.فهو مدفوع بأنّ التطهیر لیس موقوفا علی خصوص الکثره بل علی الاتّصال بماء معتصم إمّا بکثرته أو بمبادرته،و القطره بعد أن یکون بعضها ممّا یصدق علیه ماء الغیث فهی معتصمه بما ینزل معها من القطرات و إن لم یتصل بعضها ببعض لکفایه تراکمها فالقطره الواقعه علی الماء النجس معتصمه باصطحاب ما فی القطرات النازله المتدافقه و إن کانت منفصله عنها و لم تقع فی هذا الماء و هذه العصمه باقیه للقطره إلی ملاقات الماء و بمجرّد الملاقات باتصال الماء النجس بها یحکم بطهاره الجمیع دفعه،غایه الأمر التقدّم و التأخّر ذاتی لا زمانی فلا یرد إشکال أصلا.
و قال بعض المحققین (1)«إنّ صدق التطهیر یتوقّف علی إصابه المطر و من المعلوم عدم الإصابه فی غیر هذا الجزء».
و فیه:أنّ هذا من القول باعتبار المزج و اعتبار إصابه کلّ جزء حقیقه،و أمّا علی تقدیر القول بکفایه الاتّصال و إصابه الماء فی الجمله فیصدق إصابه المطر؛و بالجمله إصابه المحقون الکثیر و الجاری و الغیث علی حدّ سواء و جوابه فیهما هو الجواب فی المقام.
و استدلّ فی الجواهر لکفایه وقوع القطره من الغیث المتدافق فی طهر الماء النجس بأنّ الجزء الملاقی للقطره یطهر،لعموم طهوریه ماء المطر،و لیس عندنا ماء واحد فی سطح واحد بعضه طاهر و بعضه نجس بغیر التغییر و مرجعه إلی أنّ الحکم بکفایه مجرّد الاتّصال فی غیر المطر لأجل هذه القاعده و هی جاریه فی المطر.
ص:215
1- (1)) منظور،شیخ حسن بن زین الدین بن علی العاملی-معروف به صاحب معالم-می باشد؛ رجوع کنید:المعالم فی الفقه،ج 1،ص 121.
أقول:إنّ ما ذکره صاحب الجواهر مأخوذ من کلام المعالم و فی تمامیّه هذه القاعده عندی تأمّل واضح و قد فصّلنا الکلام فی هذه المسأله فی مقامها.
المقام الثالث:
أنّ ماء الغیث الثابت له حکم الجاری هل هو النّازل من السماء مقیّدا بحال نزوله،أو النّازل و لو بعد نزوله و قراره علی الجسم ما لم ینقطع ترادف التقاطر علیه فعلا،أو النازل و لو بعد القرار ما دام تهیؤه للتقاطر علیه باقیا و إن لم یقع علیه فی بعض الفترات علیه لحظه؟ فعلی الأوّل الماء المجتمع من النازل فی محله من المحقون المعتصم باتّصاله بالغیث، لکن مع بقاء التقاطر علیه.
و علی الثّانی هو ماء الغیث مع بقاء التقاطر علیه فعلا،فإن لم یقع علیه-و لو لحظه- صار محقونا،و إذا عاد التقاطر صار محقونا معتصما بالغیث.
و علی الثالث هو ماء غیث حین الفتره ما دام هو فی معرض التقاطر،فالنّازل المجتمع بعد انقطاع السماء أصلا،أو مع خروج المجتمع عن معرض التقاطر علیه کما إذا أخذ و وضع فی بیت مثلا خارج عن ماء الغیث قطعا علی جمیع التقادیر وجوه و أقوال (1).
و صریح العلاّمه الطباطبائی هو الأوّل،بل أرسله إرسال المسلّمات؛قال:«و یحصل الانقطاع فی القطرات النازله بملاقاتها الجسم و لو قبل الاستقرار علی الأرض فلو لاقت فی الجوّ شیئا ثمّ سقطت علی نجس نجست بالملاقاه ما لم یتقوّ باتّصالها بالنازل بعدها» (2)انتهی کلامه.
ص:216
1- (1)) برای اطّلاع از تفاصیل نظرات در این زمینه بنگرید:ذخیره المعاد،ج 1،ص 121 و کتاب الطهاره آیه اللّه سیّد مصطفی خمینی،ج 1،ص 376.
2- (2)) این قول را صاحب جواهر از علاّمه طباطبایی نقل کرده است؛ر.ک:جواهر الکلام، ج 6،ص 501.
و محصّل هذا الکلام أنّه إذا اجتمع من النازل ما لم یبلغ حدّ الکر،ثمّ جری فلیس الجاری مطرا،بل محقونا متقوّیا باتصاله بالماء النازل کنفس المجتمع فی محله مع التقاطر علیه.
و ذهب بعضهم إلی الثّانی؛و اختار فی الجواهر الثالث،قال:«ماء المطر له حکم الجاری حال تقاطره قبل ملاقاته جسما من الأجسام و بعده أیضا لکن بشرط عدم انقطاع التقاطر من السّماء،و عدم صیرورته فی مکان یصدق علیه اسم الانقطاع من المطر عرفا کما لو وضع فی خائبه و ترک فی بیت مثلا بل کان معرضا أو متهیّأ لوقوع التقاطر علیه، فإنّ الظاهر جریان الحکم الجاری علیه بنفسه کما کان حال تقاطره قبل استقراره لا لاتصاله بالجاری أی القطرات الواقعه». (1)
و لکل وجه:أمّا الأوّل فوجهه ظهور کلمات الأصحاب من قولهم ماء الغیث نازلا أو فی حال نزوله کالجاری فی ذلک ضروره انتهاء حاله النزول بملاقات الجسم؛و إلاّ لزم بقاء الحکم،و إن أحرز فی کوز و وضع فی بیت مثلا و من المعلوم عدمه لأنّ إطلاق ماء الغیث بعد النزول لیس إلاّ کإطلاق الجاری علی ما فی الکأس.
و وجه الثانی الحکم بالطهر فی الأخبار علیه بعد النزول بملاقات الجسم کما فی خبر المیزابین،و خبر أبی بصیر علی القطره بعد إصابه الکنیف،و خبر هشام بعد إصابه السطح یبال علیه،و مرسله الکاهلی ماء المطر أری منه التغییر و آثار القذر،و خبر علی بن جعفر إصابه ماء المطر و قد صبّ فیه خمر؛لظهور الکلّ خصوصا الأخیرین فیما بعد ملاقاته أرضا و جسما و التعبیر عمّا حکم فیها بطهره بماء المطر ظاهر فی کون الحکم لأنّه ماء المطر لا لأنّه محقون معتصم به؛و دعوی کون الإطلاق من قبیل إطلاق الجاری علی ما فی الکرّ و الکأس-کما عرفت-ممنوعه.
ص:217
1- (1)) همان.
و وجه الثالث هو ما عرفته من عباره الجواهر،و الظّاهر أنّ إطلاق ما فی المصابیح من ارتفاع موضوع ماء الغیث بعد القرار کإطلاق ما فی الجواهر من بقائه،و إن انقطع عنه التقاطر ما دام باقیا فی معرض التقاطر علیه غیر جیّد،بل الوجه هو الثانی،فکما أنّ الأوّل تفریط فالثّانی إفراط فلا إشکال فی المسأله خصوصا مع ظهور بعض الأخبار،بل صراحتها.
فمرجع الخلاف-مع ما فی المصابیح-إلی بقاء الموضوع بعد القرار و عدمه،لا فی حکم تنجّس الماء و عدمه لأنّه،و إن نفی موضوع ماء المطر بعد القرار و عدمه لکن أثبت له الطهوریه ما دام التقاطر علیه،و لو من جهه کونه محقونا معتصما بالمطر فتقلّ الثمره معه، بل تعدم إلاّ فی بعض الفروض النادره.
و أمّا الخلاف مع الجواهر فی المجتمع من ماء المطر فی معرض التقاطر علیه و السّماء یکفّ فأصابته نجاسه صادف اللحظه الفتره لعدم التقاطر فینجّس عندنا لا عند الجواهر، و علی ما فی المصابیح یطهّر بعود التقاطر علیه،و یمکن الثمره بین قولنا و المصابیح بأنّه یتم تقوی الماء القلیل من غیر المطر الطاهر بالتّقاطر علیه بحیث لا ینفعل بالملاقات علی مختارنا،و مختار الجواهر،بخلافه علی ما فی المصابیح فإنّ مثل هذا القلیل علی ما فی المصابیح مثل القلیل المتّصل بالجاری فهو متقوّ معتصم بالنّازل من السماء.
و قد یشکل الطهر بنحو القطره و القطرتین عندنا و علی ما فی المصابیح من حیث کون الاتّصال بمقدار سطح النقطه و النقطتین کافیا فی الاعتصام،و هو أمر آخر،و إن الأقوی کفایته فی الاتّصال بالعاصم.
المقام الرابع:
قد ظهر بما ذکرنا أنّ القطره و القطرات من الماء البالغ حدّ الغیث بعد قرارها علی جسم إذا وقعت علی جسم آخر حین ما یکفّ السماء إذا کان الجسم الآخر نجسا فإنّها تنجس لأنّها خارجه عن موضوع ماء الغیث عند وقوعها علی الآخر قطعا علی جمیع الأقوال المتقدّمه لارتفاع حاله النزول و انفصالها عن الماده و عدم ترادف
ص:218
القطرات علیها حین وقوعها علی الجسم الثّانی،و هذا بخلاف ما إذا وقع المطر علی جسم نجس أو متنجّس ثمّ وقع علی جسم آخر طاهر فإنّه لا ینجّس لوروده علی الأوّل مع التقاطر فکذا الثانی و الوجه واضح.
المقام الخامس:
إذا نزل المطر علی سقف من طین و نحوه،و رسب الماء فی أعماقه علی وجه تقاطر من جانبه الآخر-و إن کان التقاطر من السماء باقیا-فالظاهر عدم لحوقه حکم المطهّریه و عدم الانفعال إذا کان علی وجه التقاطر من السقف دون الجریان بنحو اتّصال عمود الماء،و کذا إذا تقاطر علی فسطاط أو بعض السقوف المعموله من نحو البواری و الشعور،ثم أخذ حال الأکفاء یتقاطر من تلک الأجسام لا بنحو الجریان و اتّصال العمود،و کذا المتقاطر من رءوس الجدران و الأشجار لا بنحو الجریان ففی الجمیع ینجّس ما تقاطر منها علی ما تحتها إن کان ما تحتها نجسا کما ذکر فی القطره من المطر المتدافق إذا وقعت علی جسم ثم وقعت منه علی آخر لحصول الانقطاع عن المادّه فی جمیعها بالانفصال عن مواضعها و الانتقال عنها إلی غیرها بنحو التقاطر فهی کالقطره و القطرات المنفصله عن الجاری،و هذا بخلاف الجریان علی ما تحتها اتّصال العمود لتحقّق الاتّصال بالمادّه.
المقام السادس:
ما إذا وقع المطر علی جسم فمسّ حال نزوله جسما مسّا لا قرار معه أصلا فوقع بعد المسّ علی متنجّس،فهل یبقی الحکم بالطّهوریه فیطهر بقدر ما یلاقیه أو لا؟ و الأقوی هو الأوّل لبقاء حاله النزول من السماء عرفا،و التشکیک من التشکیکات البدویّه التی لا اعتبار بها فیکون کما لاقاه من السماء.
و الفرق بین المقام (1)و بین السابق من وقوع المطر علی متنجّس بعد القرار قبل وقوعه فی جسم آخر العرف؛لصدق بقاء حاله النزول عرفا هنا دون المتقدّم،ففی المقام لو وقعت
ص:219
1- (1)) کذا فی النسخه.
قطره علی المتنجّس،أو نجس العین،ثم وقع علی جسم آخر فلا ینجّس،بل و یطهّر الجسم الآخر إذا کان متنجّسا بقدر الملاقات؛و أمّا فی المقام السابق فیشترک معه فی عدم التنجیس،و یفرق منه فی عدم المطهّریه لعدم صدق المطر بعد الاستقرار،و أظنّ أنّ هذا ممّا لا یخفی علی عوام الطلبه فضلا عن خواصّها فضلا عن العلماء الأعلام.
المقام السابع:
لا یفرق فی حکم ماء الغیث و وروده علی المتنجّس فی الطهر به أو ورود المتنجّس علیه،لعموم التشبیه بالجاری و للإطلاقات المتقدّمه،و من المعلوم عدم الفرق فیه،هذا علی المختار و مختار الجواهر،و أمّا علی القسم الأوّل الذی اختاره فی المصابیح-من اختصاص موضوع المطر بالنّازل حین نزوله (1)-فیشکل فرض ورود النجاسه علی ماء المطر،ضروره أنّه لا یلاقی حینئذ ما هو ماء مطر إلاّ واردا هو علی النجاسه،فلا یرد علیه النجاسه إلاّ بعد خروجه من موضوع المطر فینجّس بناء علی نجاسه المورود؛ و یمکن دفعه بأنّ النّازل بعد نزوله؛و إن حکم بخروجه عن موضوع الغیث لکن بقاء التقاطر موجب للاعتصام،و کلّ معتصم یؤتی حکم المعتصم به فیجری علی النازل المورود مع التقاطر علیه حکم الوارد.
المقام الثامن:
قال فی کشف الغطاء«و لو ترشّح ماء ممّا یقع علی نجاسه العین مع بقاء التقاطر فلا بأس له»ثم قال:«و هو عاصم لما اتّصل به من الماء مطهّر لما وقع فیه معصوم لا ینجّس إلاّ بالتغییر». (2)
أقول:و هو کذلک لصدق ماء المطر فی صوره عدم الاستقرار أوّلا،و لاتّصاله بالمبدإ و هو قطرات الماء ثانیا،فلا إشکال فی الحکم بالطّهاره لعین ما عرفت و لا نحتاج إلی معونه زائده.
ص:220
1- (1)) بنگرید:جواهر الکلام،ج 6،ص 501.
2- (2)) همان.
المقام التاسع:
إذا وقعت الملاقات بین الشخص و الماء النجس المتّصل بالماء الذی ورد علیه القطره أو القطرات،فلا شبهه فی عدم نجاسه الملاقی،لطهاره الماء بالاتصال إلاّ علی القول بالممازجه؛و قد بیّنا ضعفه و بعد ملاحظه ما ذکرنا من الأخبار الوارده فی الباب لا یبقی شکّ و لا ارتیاب.
المقام العاشر:
فیما إذا وقعت الملاقات بینه و بین نجس العین فی حال تقاطر ماء المطر فهل ینجّس بالملاقات أو لا؟و الظّاهر أنّها علی أقسام.
الأوّل: إذا حصلت الملاقات مع الماء الذی یترشّح منه فی حاله عدم انفصاله عنه.
الثّانی: ملاقات عین النجس مع عدم انقطاع ماء المطر من ذلک الموضع،إن أمکن الفرض.
الثالث: ملاقات الماء الذی فی جلد الکلب و أعماق صوفه و وبره مثلا مع اتّصاله بالماء الذی فی جلده مع عدم انقطاع التقاطر علیه.
الرابع: ملاقات الجد مع الانقطاع التقاطر علیه.
الخامس: الترشّح من غیر موضع یراه المطر کالتقاطر من بطنه و ما بین یدیه و رجلیه مع الاتّصال بالظهر.
فالذی یمکن الحکم بطهارته هو الأوّل و الثّانی،و إن کان فرضه بعیدا،و کذا الثالث؛ و أمّا الرابع فلا إشکال فی الحکم بالنجاسه.
و أمّا الخامس فقد یکون الاتّصال بنحو الجریان و قد یکون بالتقاطر،و علی التقدیرین إمّا أن یکون الماء مستقرا أولا،فالمحکوم بالطهاره و عدم التنجیس هو صوره الجریان مع عدم الاستقرار،و أمّا مع الاستقرار فقد یشکل فیه،و منشأ الإشکال عدم صدق المطر علیه کما عرفت،فلا یدخل فی عنوان ماء المطر،و إن کان ظاهرا بواسطه الاتّصال بالتقاطر علیه من المطر،و أمّا صوره عدم الجریان فلا ریب فی الحکم بالنّجاسه لعدم الاتّصال.
ص:221
تتمیم:لو شکّ فی الماء المترشّح أنّه من ظهر الکلب أو بطنه،متّصلا أو غیر[متصل]،
کونه فی حال التقاطر،و عدمه فلا إشکال فی الطهاره لأصاله الطاهره.
نعم،قد یحکم بالنجاسه إذا علمنا بانقطاع التقاطر،ثم شککنا فیه فإنّه نحکم علیه بالنجاسه للاستصحاب،إلاّ إذا شکّ فی أنّه کان فی حال الفتره أو بعد التقاطر الثانوی فإنّه محکوم بالطهاره أیضا للأصل،و قد ظهر الجواب عن شقّی السؤال و اللّه أعلم بحقیقه الحال.
و حرره أقلّ المحصّلین أحمد بن محمّد رضا الحسینی عفی اللّه عن جرائمهما فی عصر الحادی و العشرین من ذی القعده الحرام من عام 1332 و للّه الحمد.
ص:222
فهرست برخی از مصادر تحقیق
1-اختیار معرفه الرجال(رجال کشّی)،شیخ طوسی،تحقیق جواد قیّومی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1427 ق.
2-إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان،علاّمه حلّی،تحقیق شیخ فارس الحسّون،قم، مؤسسه نشر إسلامی،1410 ق.
3-الاستبصار فیما اختلف من الأخبار؛شیخ طوسی،تحقیق سیّد حسن موسوی خرسان، چاپ چهارم،تهران،دار الکتب الإسلامیّه،1363 ش.
4-إصباح الشیعه بمصباح الشریعه،قطب الدین بیهقی کیدری،تحقیق ابراهیم بهادری،قم، مؤسسه امام صادق علیه السّلام،1416 ق.
5-أعیان الشیعه،سیّد محسن امین،إعداد سیّد حسن امین،بیروت،دار التعارف للمطبوعات.
6-إقبال الأعمال،سیّد بن طاوس،تحقیق جواد قیّومی اصفهانی،قم،دفتر تبلیغات اسلامی،1414 ق.
7-الانتصار،سیّد مرتضی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1415 ق.
8-إیضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد،فخر المحقّقین حلّی،قم،انتشارات اسماعیلیان،1363 ش.
9-بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار،علاّمه محمّد باقر مجلسی،چاپ دوّم، بیروت،مؤسسه الوفاء،1403 ق.
10-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن أخیر،سیّد مصلح الدین مهدوی،قم، نشر الهدایه،1367 ش.
ص:223
11-تبصره المتعلّمین،علاّمه حلّی،تحقیق سیّد احمد حسینی و شیخ هادی یوسفی،تهران، انتشارات فقیه،1368 ش.
12-تحریر الأحکام الشرعیه علی مذهب الإمامیّه،علاّمه حلّی،تحقیق ابراهیم بهادری، قم،مؤسسه امام صادق علیه السّلام،1420 ق.
13-تذکره الفقهاء،علاّمه حلّی،قم،تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث، 1414 ق.
14-التنقیح الرائع لمختصر النافع،فاضل مقداد،تحقیق عبد اللطیف الحسینی،قم،کتابخانه آیه اللّه العظمی مرعشی نجفی،1404 ق.
15-توضیح المقال فی علم الرجال،ملاّ علی کنی،تحقیق محمّد حسین مولوی،قم، دار الحدیث،1421 ق.
16-تهذیب الأحکام،شیخ طوسی،تحقیق سیّد حسن خرسان،چاپ چهارم،تهران، دار الکتب الإسلامیه،1365 ش.
17-جامع الشتات،محقّق قمی،تصحیح مرتضی رضوی،تهران،انتشارات کیهان، 1371 ش.
18-جامع عباسی،شیخ بهائی،تهران،انتشارات فراهانی.
19-الجامع للشرائع،یحیی بن سعید حلّی،قم،مؤسسه سیّد الشهداء علیه السّلام،1405 ق.
20-جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،شیخ محمّد حسن نجفی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1417 ق.
21-جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،شیخ محمّد حسن نجفی،اعداد شیخ عباس قوچانی،چاپ دوّم،تهران،دار الکتب الإسلامیّه،1365 ش.
22-حاشیه مجمع الفائده و البرهان،علاّمه وحید بهبهانی،قم،مؤسسه علاّمه وحید بهبهانی،1417 ق.
ص:224
23-حاوی الأقوال فی معرفه الرجال،شیخ عبد النبی جزائری،قم،مؤسسه الهدایه لإحیاء التراث،1418 ق.
24-الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره،شیخ یوسف محدّث بحرانی،تحقیق محمّد تقی ایروانی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1409 ق.
25-خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال،علاّمه حلّی،تحقیق جواد قیّومی،قم،نشر الفقاهه، 1417 ق.
26-الخلاف،شیخ طوسی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1407 ق.
27-دانشمندان و بزرگان اصفهان،سیّد مصلح الدین مهدوی،تحقیق رحیم قاسمی و محمّد رضا نیلفروشان،اصفهان،انتشارات گلدسته،1384 ش.
28-الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیّه،شهید أوّل،قم،تحقیق و نشر مؤسسه نشر اسلامی، 1412 ق.
29-ذخیره المعاد فی شرح الإرشاد،محقّق سبزواری،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث.
30-الذریعه إلی تصانیف الشیعه،شیخ آقا بزرگ طهرانی،چاپ سوّم،بیروت،دار الأضواء، 1403 ق.
31-الرجال،ابن غضائری،تحقیق سیّد محمّد رضا حسینی جلالی،قم،دار الحدیث، 1422 ق.
32-رجال النجاشی،أحمد بن علی النجاشی،تحقیق سیّد موسی شبیری زنجانی،قم، مؤسسه نشر اسلامی،1407 ق.
33-الرسائل الرجالیّه،أبو المعالی کلباسی،تحقیق محمّد حسین درایتی،قم،دار الحدیث، 1422 ق.
ص:225
34-الرسائل الرجالیه،سیّد محمّد باقر حجه الاسلام شفتی،تحقیق سیّد مهدی رجایی، اصفهان،مکتبه مسجد سیّد،1417 ق.
35-رسائل و مسائل،ملاّ أحمد نراقی،إعداد رضا استادی،قم،کنگره بزرگداشت ملاّ مهدی و ملاّ احمد نراقی،1380 ش.
36-رسائل صلاتیه،شیخ محمّد تقی رازی نجفی اصفهانی،تحقیق مهدی باقری سیانی،قم، ذو القربی،1383 ش.
37-رساله فی حکم الأغلاط الواقعه فی المصاحف من الکتّاب،علاّمه حاج آقا منیر الدین بروجردی اصفهانی،تحقیق مهدی باقری سیانی،اصفهان،1385 ش.
38-رساله فی قبض الوقف،علاّمه حاج آقا منیر الدین بروجردی،تحقیق مهدی باقری سیانی،اصفهان،1384 ش،میراث حوزه اصفهان.
39-الرواشح السماویّه فی شرح الأحادیث الإمامیّه،سیّد محمّد باقر داماد،تحقیق نعمت اللّه جلیلی و غلامحسین قیصریه ها،قم،دار الحدیث،1422 ق.
40-روضات الجنّات فی أحوال العلماء و السادات،سیّد محمّد باقر خوانساری،تحقیق اسد اللّه اسماعیلیان،قم،انتشارات اسماعیلیان،1390 ق.
41-روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان،شهید ثانی،قم،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،1422 ق.
42-الروضه البهیّه فی شرح اللمعه الدمشقیّه،شهید ثانی،تحقیق سیّد محمّد کلانتر، چاپ دوم،بیروت،دار إحیاء التراث العربی،1403 ق.
43-ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل،سیّد علی طباطبائی،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لاحیاء التراث،1418 ق.
ص:226
44-زندگی نامه علاّمه مجلسی،سیّد مصلح الدین مهدوی،حواشی سیّد محمّد علی روضاتی،تهران،همایش بزرگداشت علاّمه مجلسی،1378 ش.
45-السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی،ابن إدریس حلّی،قم،مؤسسه نشر اسلامی، 1410 ق.
46-سماء المقال،أبو الهدی کلباسی،تحقیق سیّد محمّد حسینی قزوینی،قم،مؤسسه ولی عصر علیه السّلام للدراسات الاسلامیّه،1419 ق.
47-شرایع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام،محقّق حلّی،تحقیق عبد الحسین محمّد علی بقّال،چاپ دوّم،قم،انتشارات اسماعیلیان،1408 ق.
48-شرح خیارات اللمعه،شیخ علی کاشف الغطاء نجفی،قم،مؤسسه النشر الإسلامی، 1422 ق.
49-شرح هدایه المسترشدین،شیخ محمّد باقر نجفی اصفهانی،تحقیق مهدی باقری سیانی،قم،نشر عطر عترت،1385 ش.
50-عده الرجال،سیّد محسن اعرجی(مقدّس بغدادی)،قم،مؤسسه الهدایه لإحیاء التراث، 1415 ق.
51-غنائم الأیام فی مسائل الحلال و الحرام،محقّق(میرزای)قمی،قم،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،1417 ق.
52-غنیه النزوع إلی علمی الأصول و الفروع،ابن زهره حلبی،تحقیق ابراهیم بهادری،قم، مؤسسه امام صادق علیه السّلام،1417 ق.
53-الغیبه،شیخ طوسی،تحقیق الشیخ عباد اللّه الطهرانی و الشیخ علی أحمد ناصح،قم، مؤسسه معارف اسلامی،1411 ق.
ص:227
54-فقه القرآن،سعید بن هبه اللّه الراوندی،تحقیق سیّد أحمد حسینی اشکوری،چاپ دوّم، قم،کتابخانه آیه اللّه العظمی نجفی مرعشی،1405 ق.
55-الفرق بین الفریضه و النافله،علاّمه حاج آقا منیر الدین بروجردی،اعداد سیّد مرتضی رضوی،قاهره،مطبوعات النجاح،1396 ق.
56-الفوائد الرجالیّه،علاّمه بحر العلوم نجفی،تحقیق محمّد صادق و حسین بحر العلوم، تهران،مکتبه الصادق،1363 ق.
57-الفوائد الرجالیّه،محقّق خواجوئی،تحقیق سیّد مهدی رجایی،مشهد،مجمع البحوث الإسلامیّه،1413 ق.
58-الفوائد الرجالیّه،وحید بهبهانی-منهج المقال 59-فهرست کتب الشیعه و اصولهم،شیخ طوسی،تحقیق سیّد عبد العزیز طباطبائی،قم، مکتبه محقّق طباطبائی،1420 ق.
60-قاموس الرجال،شیخ محمّد تقی محقّق تستری،چاپ دوّم،قم،مؤسسه نشر اسلامی، 1424 ق.
61-القاموس المحیط،مجدد الدین فیروزآبادی،بیروت،دار الجیل.
62-قبیله عالمان دین،شیخ هادی نجفی،قم،انتشارات عسکریه،1423 ق.
63-قرب الإسناد،عبد اللّه بن جعفر حمیری،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث، 1413 ق.
64-قواعد الأحکام،علاّمه حلّی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1413 ق.
65-القواعد الفقهیّه،سیّد محمّد حسن بجنوردی،تحقیق محمّد حسین درایتی و مهدی مهریزی،قم،مؤسسه الهادی،1419 ق.
ص:228
66-الکافی،ثقه الاسلام کلینی،تحقیق علی اکبر غفّاری،چاپ هشتم،تهران،دار الکتب الإسلامیّه،1375 ش.
67-کتاب الحج،آیه اللّه العظمی سیّد أبو القاسم خوئی،قم،مؤسسه العلمیّه.1407 ق.
68-کتاب الخیارات،آیه اللّه سیّد مصطفی خمینی،قم،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،1418 ق.
49-کتاب الطهاره،شیخ مرتضی انصاری،تحقیق لجنه تحقیق تراث الشیخ الأعظم،قم، 1415 ق.
70-کتاب الطهاره،آیه اللّه سیّد مصطفی خمینی،قم،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418 ق.
71-کشف الأستار عن وجه الکتب و الأسفار،علاّمه سیّد أحمد صفائی خوانساری،قم، مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث،1409 ق.
72-کشف الرموز فی شرح مختصر النافع،فاضل آبی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1408 ق.
73-کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه العزّاء،شیخ جعفر کاشف الغطاء،مشهد مقدّس، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،1422 ق.
74-کشف اللثام عن قواعد الأحکام،فاضل هندی(شیخ بهاء الدین اصفهانی)،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1416 ق.
75-کشکول طبسی،سیّد علی نقی طبسی حائری،چاپ دهم،مشهد،انتشارات فدک، 1360 ش.
76-کفایه الأحکام،محقّق سبزواری،تحقیق شیخ مرتضی واعظی اراکی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1423 ق.
ص:229
77-کمال الدین و تمام النعمه،شیخ صدوق،تحقیق علی اکبر غفّاری،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1405 ق.
78-اللمعه الدمشقیه،شهید أوّل،تحقیق شیخ علی کورانی،قم،انتشارات دار الفکر، 1411 ق.
79-المبسوط فی فقه الإمامیّه،شیخ طوسی،تهران،مکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریّه.
80-مجمع الفائده و البرهان،محقّق(مقدّس)اردبیلی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1402- 1416 ق.
81-المختصر النافع فی فقه الإمامیّه،محقّق حلّی،چاپ سوّم،تهران،مؤسسه بعثت،1410 ق.
82-مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه،علاّمه حلّی،چاپ دوّم،قم،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،1423 ق.
83-مدارک الأحکام فی شرح شرایع الإسلام،سیّد محمّد عاملی،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث،1410 ق.
84-المراسم فی الفقه الإسلامی،سلاّر دیلمی،قم،منشورات حرمین،1404 ق.
85-مسالک الأفهام إلی تنقیح شرایع الإسلام،شهید ثانی،چاپ دوّم،قم،مؤسسه معارف اسلامی،1421 ق.
86-المسائل،علی بن جعفر العریضی،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث،1410 ق.
87-مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل،محدّث نوری،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث،1407 ق.
88-مستند الشیعه فی أحکام الشریعه،محقّق نراقی،مشهد مقدس،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث،1415 ق.
ص:230
89-مشارق الشموس فی شرح الدروس،محقّق خوانساری،قم،افست مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث.
90-مصباح الفقیه،علاّمه(آقا رضا)همدانی،قم،مؤسسه جعفریه،1417 ق.
91-معالم الدین و ملاذ المجتهدین(الفقه)،شیخ حسن بن زین الدین العاملی،قم،1418 ق.
92-المعتبر فی شرح المختصر،محقّق حلّی،قم،تحقیق و نشر مؤسسه سیّد الشهداء علیه السّلام، 1364 ش.
93-معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه،محقّق خوئی،چاپ پنجم،قم،مرکز نشر آثار الشیعه،1413 ق.
94-مفاتیح الشرائع،مولی محسن فیض کاشانی،تحقیق سیّد مهدی رجایی،قم،مجمع الذخائر الإسلامیّه،1410 ق.
95-مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه،علاّمه سیّد جواد عاملی،تحقیق شیخ محمّد باقر خالصی،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1419 ق.
96-المقنعه،شیخ مفید،چاپ چهارم،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1417 ق.
97-المکاسب،شیخ اعظم انصاری،تحقیق لجنه تحقیق تراث الشیخ الأعظم،چاپ هفتم، قم،مجمع الفکر الإسلامی،1424 ق.
98-مکارم الآثار،میرزا محمّد علی معلّم حبیب آبادی،اعداد سیّد محمّد علی روضاتی، اصفهان،نشر نفائس مخطوطات،1352 ش.
99-منتقد المنافع فی شرح المختصر النافع،ملاّ حبیب اللّه شریف کاشانی،قم،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،1426 ق.
100-منتقی الجمان فی الأحادیث الصحیح و الحسان،شیخ حسن بن زین الدین عاملی، تحقیق علی اکبر غفّاری،قم،مؤسّسه نشر اسلامی،1362 ش.
ص:231
101-منتهی المطلب فی تحقیق المذهب،علاّمه حلّی،مشهد مقدس،انتشارات آستان قدس رضوی،1412 ق.
102-منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال،میرزا محمّد علی استرآبادی،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لاحیاء التراث،1422 ق.
103-موسوعه الرجالیّه المیسّره،علی اکبر ترابی(تحت اشراف آیه اللّه جعفر سبحانی) چاپ دوّم،قم،مؤسسه امام صادق علیه السّلام،1424 ق.
104-المهذّب،قاضی ابن برّاج،قم،مؤسسه نشر اسلامی،1406 ق.
105-المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع،ابن فهد حلّی،تحقیق شیخ مجتبی عراقی، قم،مؤسسه نشر اسلامی،1407 ق.
106-النهایه فی مجرّد الفقه و الفتاوی،شیخ طوسی،قم،انتشارات قدس محمّدی.
107-الوجیزه فی الرجال،علاّمه محمّد باقر مجلسی،تحقیق محمّد کاظم رحمان ستایش، تهران،همایش بزرگداشت علاّمه مجلسی،1378 ش.
108-وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه،شیخ حرّ عاملی،چاپ سوّم،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التراث،1416 ق.
109-وسائل الشیعه إلی أحکام الشیعه،علاّمه سیّد محسن کاظمینی أعرجی[معروف به محقّق و مقدّس بغدادی]،تهران،چاپ بوذرجمهری،1364 ش.
110-الوسیله إلی نیل الفضیله،ابن حمزه طوسی،تحقیق شیخ محمّد الحسون،قم، کتابخانه آیه اللّه العظمی نجفی مرعشی،1408 ق.
111-الهدایه[فی الاصول و الفروع]،شیخ صدوق،قم،مؤسسه امام صادق علیه السّلام، 1418 ق.
ص:232
مرآت العاشقین
اشاره
شیخ محسن عاصی اصفهانی رشتی(متوفّای بعد 1290)
تحقیق و تصحیح:علی صدرایی خویی
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
درآمد
اشاره
اهتمام به اخلاق و تهذیب نفوس،دغدغه اصلی عالمان و عارفان الهی بوده و آنان با گفتار و رفتار خود دیگران را به پویش راه حق و پیمودن مسیر پرفراز و نشیب آن دعوت می کردند.
در این میان نقش نظم از نثر بیشتر بوده است؛روانی و سلاست نظم آن چنان جانها را جذب می نموده که گاه یک بیت شعر عرفانی موجب هیجان روحی گردیده و شخص به فرارفتن از عالم مادی روحش را به پرواز درمی آورد.
از نمونه این گونه منظومه ها می توان از مثنوی معنوی و گلشن راز و نزهه الارواح و منظومه سیر و سلوک صفای اصفهانی یاد کرد.
ص:233
در این نوشته نیز یکی دیگر از این منظومه ها به نام مرآت العاشقین،اثر عاصی اصفهانی تقدیم می گردد.
مؤلّف
ناظم و سراینده این اثر،شیخ محمّد محسن بن شیخ محمّد رفیع رشتی اصفهانی متخلص به عاصی و مشهور به خاکسار است.
او از طرف پدر از احفاد شیخ مفید و از جانب مادر از احفاد شیخ بهایی است؛ چنانچه خود در کتاب«وسیله النجاه»بدان تصریح نموده است. (1)
پدرش شیخ جمال الدین محمّد رفیع رشتی بن محمّد حسین بن محمّد رفیع تولمی رشتی است که در سال 1237 ق به رحمت ایزدی پیوسته است. (2)
محمّد محسن در سال 1224 ق در اصفهان چشم به جهان گشود و در همان شهر تحصیلات علمی خود را در نزد پدرش شروع نمود.در سیزده سالگی پدرش از دنیا رفت و ادامه تحصیلات خود را نزد کلباسی،صاحب منهاج و سیّد میر محمّد شهشهانی اصفهانی و سیّد أبو تراب بن محمّد موسوی اصفهانی و سیّد محمّد باقر حجه الاسلام شفتی و شیخ عبد العلی ماسولجی رشتی گذرانید.و از شهشهانی و ماسولجی اجازه نقل روایت دریافت نمود.او در سال 1257 به زادگاه پدرانش رشت و لاهیجان مسافرت کرد و تا سال 1267 در آنجا بود تا اینکه از این سال تا سال 1287 ساکن قزوین گردید. (3)
او زیاد مسافرت می نمود و به همین دلیل از پایان زندگانی و تاریخ وفاتش اطّلاعاتی در دست نیست.آخرین اطّلاع از وی سال 1290 ق است که کتاب
ص:234
1- (1)) الذریعه،آقا بزرگ تهرانی،ج 14،ص 245.
2- (2)) تراجم الرجال،سید احمد حسینی اشکوری،ج 3،ص 2470؛الکرام البرره،ص 577.
3- (3)) موسوعه مؤلفی الامامیه،مجمع الفکر الاسلامی،ج 1،ص 522.
«دافع البلیه»را در این سال نگاشته است.او عالمی دارای اطّلاعات گسترده در علوم مختلف بود و در علوم غریبه نیز دستی داشت.او شیفته تألیف بود و بنا به تصریح خودش در کتاب«دافع البلیه»تا آن تاریخ(1290 ق)،هفتصد و ده کتاب به نظم و نثر نوشته است.
او به فارسی و عربی شعر می سروده و در اشعار فارسی اش عاصی تخلص می کرد.
خاندان
مؤلّف در خاندانی رشد و نمو نموده که شخصیت های علمی دیگری نیز در آن به ظهور رسیده اند که از جمله آن پدرش که آثاری نیز داشته است.همچنین مؤلّف برادری داشته به نام محمّد بن رفیع که از شاگردان صاحب جواهر و شیخ انصاری بوده است.
همچنین دو پسر داشته به نام های محمّد علی و حسین علی که گویا از اهل علم بوده اند.
آثار
چنانچه یاد شد شیخ محسن رشتی به تألیف و تصنیف علاقه زیادی داشت و بیش از هفتصد کتاب به نظم و نثر نگاشته است.از آثار او تاکنون چیزی منتشر نشده است.
اغلب آثار وی به کتابخانه حضرت آیت اللّه مرعشی نجفی منتقل شده و به خط وی در آنجا نگهداری می شود.برخی از آثار وی عبارتند از:
1-بحر العرفان(مرعشی،نسخه ش 7003).
2-بحر المواعظ للحبیب الواعظ(مرعشی،نسخه ش 739).
3-بدر المنیر(مرعشی،نسخه ش 2659).
4-تحفه الایادی(مرعشی،نسخه ش 739).
5-تحیات المعصومین(مرعشی،نسخه ش 2486).
ص:235
6-تبصره الناظرین فی کشف مدارک احکام فروع دین(مرعشی،نسخه ش 2659).
7-تذکره الاقوال فی فقه سیّد الرسل و آله المفضال(مرعشی،نسخه ش 3188- 3190،3383،3527).
8-جام گیتی نما(مرعشی،نسخه ش 7045).
9-جامع المصائب(مرعشی،نسخه ش 7003).
10-جنگ المزخرفات(مرعشی،نسخه ش 2068).
11-حفائق الشیعه(مرعشی،نسخه ش 3143).
12-خاتمه التصانیف(مرعشی،نسخه ش 2659).
13-دادار نامه(مرعشی،نسخه ش 6544).
14-دافع البلیه(مرعشی،نسخه ش 3273،4197،4198،4199).
15-درر الاقوال فی فقه سیّدنا محمّد و آله الاطهار المفضال(مرعشی،نسخه ش 2807،4191-4196).
16-الدره المضیئه فی تحقیق مسأله البداء،که تمامی آن را در کتاب «وسیله النجاه»-که به فارسی نوشته و در سال 1269 آن را تألیف نموده-آورده است. (1)
17-دلیل المتحیرین در آداب دعاء و أسباب و موانع اجابت دعا(الذریعه، آقا بزرگ تهرانی،ج 8،ص 260).
18-دیوان اشعار؛او در شعرش به عاصی تخلص می کند و چند منظومه نیز علاوه بر دیوانش سروده است.(مرعشی،نسخه ش 2917،الذریعه،ج 9،ص 673).
19-ذخیره المعاد و ذریعه الوداد در تفسیر سوره یوسف(الذریعه،ج 10،ص 21).
20-ذریعه الوداد(مرعشی،نسخه ش 2068).
ص:236
1- (1)) الذریعه،ج 8،ص 107.
21-روض الریاض(مرعشی،نسخه ش 2065).
22-زاد السالکین در آداب سیر و سلوک و بیان مسالک. (1)
23-الزکاه(مرعشی،نسخه ش 1379).
24-سوانح السفر،به فارسی،درباره وقایعی که برای او در سفرش از اصفهان به رشت در سال 1267 اتفاق افتاده،او این سفرنامه را برای دوستش میرزا شهباز فرستاده است. (2)
25-سی و یک خطبه(مرعشی،نسخه ش 7003).
26-صحه الاصول الاربعه(مرعشی،نسخه ش 2659).
27-شدالوثیق در أحوال چهارده معصوم علیهم السّلام به صورت مختصر در 14 باب. (3)
28-منظومه شور و شیرین مانند نان و حلوای شیخ بهایی. (4)
29-غزوه خیبر به نظم و فارسی که آغازش چنین است:
الهی بگویم مرا باک نیست تو دانی مرا فهم و ادراک نیست (5)
30-غوث الانام(مرعشی،نسخه ش 3143).
31-القواعد و الفوائد(الذریعه،آقا بزرگ تهرانی،ج 17،ص 193).
32-قیام الحجه(مرعشی،نسخه ش 6427).
33-کشاف الاسرار(الذریعه،ج 18،ص 2).
34-کشف الحجب(الذریعه،آقا بزرگ تهرانی،ج 18،ص 27).
35-کشف المقال(الذریعه،ج 18،ص 63).
36-کنز الفواید فی لب العقائد و فروع الفرائد(مرعشی،نسخه ش 3143).
ص:237
1- (1)) الذریعه،ج 12،ص 2.
2- (2)) همان،ج 12،ص 253.
3- (3)) همان،ج 13،ص 42.
4- (4)) همان،ج 14،ص 245.
5- (5)) همان،ج 16،ص 54.
37-کنز المأمول یا شش دفتر که منظومه شور و شیرین خود را نیز در آن درج نموده است.(مرعشی نسخه ش 7003،الذریعه،ج 18،ص 164).
38-لب العقائد(مرعشی،نسخه ش 3143).
39-لوایح الطرایح(الذریعه،ج 18،ص 374).
40-لؤلؤ البحرین در تفسیر آیت الکرسی و سوره القدر(الذریعه،ج 18،ص 378).
41-متروک الانظار لتحقیق الحال در حوادث ماهها و سالها. (1)
42-مجمع الانوار(مرعشی،نسخه ش 7003).
43-مدینه الابحاث فی احکام المیراث(مرعشی،نسخه ش 1379).
44-مرآه السبیل. (2)
45-مرآه الشریعه فی احکام الشریعه. (3)
46-مرآه العاشقین(رساله حاضر).
47-مراجع الضمایر. (4)
48-مرجع الضمایر. (5)
49-معراج الشهاده؛منظومه ای فارسی و حماسی نظیر حمله حیدری در بیان وجوه شباهت ها بین معراج امام حسین علیه السّلام در کربلا و معراج جدش در مکه.این منظومه بیش از هزار بیت است و مؤلّف آن را در سال 1267 به اتمام رسانده و در آن متذکر شده که قبل از آن 120 اثر تألیف نموده است.و در مقدّمه آن ناصر الدین شاه را یاد کرده است. (6)
50-مفاتیح النجاه. (7)
ص:238
1- (1)) الذریعه،ج 19،ص 61.
2- (2)) همان،ج 20،ص 272.
3- (3)) همان،ج 20،ص 274.
4- (4)) همان،ج 20،ص 294.
5- (5)) همان،ج 20،ص 302.
6- (6)) همان،ج 21،ص 230.
7- (7)) همان،ج 21،ص 308.
51-ملتمس المحبوب. (1)
52-منهاج الدین فی اصول الدین. (2)
53-وسیله النجاه فی رفع المهلکات به فارسی در جبر و تفویض؛این رساله را مؤلّف در قزوین به درخواست حاج محمّد علی قزوینی در سال 1269 نگاشته و صد و هفدهمین اثر مؤلّف است. (3)
54-نجاه النسوان. (4)
مرآه العاشقین
رساله ای که اینجا عرضه می شود اثر منظومی است در عرفان و به فارسی که در حدود سیصد بیت است.او در پایان این منظومه تخلص خود را عاصی می آورد و این منظومه را در سال 1242 ق در اصفهان به پایان رسانده است.
نظم و شعر مؤلّف در حد متوسط است و عنوان مباحث این منظومه چنین است:
مقدمه در تعریف عشق؛در بیان مراتب عالم ارواح؛در بیان مراتب عالم اجسام؛ مثنوی در خلاصه سخن؛در اثبات وحدانیت؛سؤال و جواب؛نصیحت؛در بیان پیر کامل و طلب او؛در بیان پیر ناقص؛مثنوی در خلاصه سخن؛شروط سیر و سلوک(ده شرط)؛ خاتمه:در بیان ذکر اول و سیر اول.
لازم به ذکر است که در برخی موارد قافیه های ابیات درست نبود که شکل صحیح آن را در پاورقی تذکّر داده ایم.در پایان از خانم فاطمه حیدری که زحمت بازبینی اشعار و اصلاح ابیات را کشیده اند،تشکر می نمایم.
ص:239
1- (1)) همان،ج 22،ص 196.
2- (2)) همان،ج 23،ص 160.
3- (3)) همان،ج 25،ص 90.
4- (4)) مرعشی،نسخه ش 2659.
مصادر شرح حال
در مصادر کمتری به شرح حال مؤلّف تعرض شده که عبارتند از:
الکرام البرره(بخش مخطوط)ص 197 رقم 532 از مخطوط.
الذریعه الی تصانیف الشیعه؛در موارد متعدد که کتابهای او را یاد کرده است.
تراجم الرجال،سیّد احمد حسینی اشکوری:ج 2،ص 330-334.
و آخر دعوانا ان الحمد للّه رب العالمین
ص:240
ص:241
ص:242
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
[مرآت العاشقین]
اشاره
ای دل ای دل گرچه لالی از مقال سیما بین الصلوتین و مقال
لیک چون خواندندت از نام و نسب بی ادب راندندت از فضل و حسب
مرد مردانه دلم خواهد به نظم تازی اندر ردّ این صوفی به کظم
ای سرت نازم بزن از دشنه اش آب کرّی کن به حلق تشنه اش
تا به قیل و قال دارد گرم سر دفتری سر کن به ردش سربه سر
اصفهانی زاده فرزند رفیع محسن عاصی تخلّص ای لکیع
هین تو را گوید چه لافی بی حریف از ظرافت بگذر ای گبر ظریف
این که گفتی عشق نه بل عقل نه آنچه بینم زین تعشّق نقل نه
آن که گفته نی مرادش مصطفی است دردش از دوری ارباب صفا است
معنیش آواز این طنبور نیست از مضیف افسوس که دستور نیست
مجملا امکان و ماهیات او این که راندی این همه آیات از او
زان طرف معشوق و عشق و عاشقی آن همان که گفتی ار خود صادقی
لیک عشق و عاشق از هم کی جداست شبهه کردی کوه دارای صداست
این مثل کآمد تو را در آینه بود رأیی آن مثل یا آینه
مجملاً عاشق چو گردد عشق کیش عشق معشوقش چو گرداند پریش
عشق بازی با جمال خود شود خویشتن معشوق،خود عاشق شود
ای چه خوش گفت همچو من آن پاک دین قبله غزنین محمود گزین
خود نبود امکان به این بی آینه طالب آیینه شد هرآینه
زانکه فرمود آن رسول پاک دین مؤمن است آیینه مؤمن یقین
ص:243
غیر مؤمن ز آنکه ذرات جهان مظهر حقند اگرچه ای جوان
لیک مؤمن بنده این عالم است جمله اشیاء را نتیجه آدم است
آدمی را خواست تا پیدا کند خلق عالم را بر او شیدا کند
از وجود خاص نور عام کرد جوهر اول مر او را نام کرد
کرد از و ظاهر وجود کائنات فهم کن این نکته را ای پاک ذات
آن بود راز محمّد(ص)ای ندیم عقل اول نیز در نزد حکیم
آدمی معنی همین است ای پسر بشنو از من تا چه می گویم خبر
سالکان کین راه حق را رفته اند نام این،روح اضافی گفته اند
اصل این روح است ای جان پدر روح هرجسمی از این آمد به در
در مثل میدان که چون کلّی است این حصّه هرجسم چون جزوی از این
لیک ترتیب است اینجا ای فقیر بشنو از من جمله را و یادگیر
***
در بیان مراتب عالم ارواح
آن خداوند کریم کارساز قادر پروردگار بی نیاز
چون نظر بر جوهر اول را فکند از ضیاء بگداخت جوهر بی گزند
بر سر آمد زبده جوهر روان روح خاتم آفرید از وی همان
بعد از آن باقیّ جوهر جوش کرد در نظاره خویش را مدهوش کرد
بار دیگر زبده اش آمد پدید از وی ارواح اولوالعزم آفرید
هم برین ترتیب ای جان پدر زبده باقیّ جوهر شد دگر
از وی ارواح رسل را آفرید آن خدای خالق عرش مجید
ص:244
بعد از آن ارواح اهل معرفت آفرید آن فرد بی شکل و صفت
بعد از آن ارواح باقی انبیاء بعد از آن ارواح جمله اولیاء
بعد از آن ارواح جمله زاهدین بعد از آن ارواح جمله عابدین
بعد از آن ارواح جمله مؤمنین بعد از ایشان روح جمله کافرین
بعد از آن ارواح حیوان آفرید بعد از آن روح نباتی شد پدید
بعد از آن حق طبایع ساخت او جمله را بر این نسق پرداخت او
لیکن آن حق کریم دادگر در مقام خود به هرروح ای پسر
بی عدو چندین ملک ایجاد کرد باقی عالم چنین بنیاد کرد
عالم ملْکوت شد اینجا تمام عالم جنسی ورا کردند نام
***
در بیان مراتب عالم اجسام
آن وجودی کو خدای عالم است مظهر اکمال آل آدم است
خواست از بهر ظهور نام را آفریند عالم اجسام را
دُرْدِ جوهر را نظر افکند باز از وی آمد در زمان جوش و گداز
زبده او نیز چون آمد پدید عرش را از زبده آن آفرید
بعد از آن بار دگر بگداخت او زبده اش را نفس کرسی ساخت او
آسمانها را همه بر این طریق آفرید آن پاک شاه بی رفیق
عنصر و نار و هوا و باد و خاک بعد از ایشان آفرید آن ذات پاک
عالم اجسام شد اینجا تمام عالم ملک است نامش ای همام
ختم شد اینجا به کلی مفردات بیست و هشت آمد همه ای پاک ذات
ص:245
چارده در عالم ارواح شد مثل این در عالم اشباح شد
ای به معنی کرده جان و دل گرو سه مرکّب شد از اینها خوش شنو
جسم حیوانی،نباتی،معدنی فهم کن گر دم ز معنی می زنی
مثل این حرف تهجّی را بدان بیست و هشت آمد برو بشمر بخوان
سه مرکّب شد از اینها مثل این این چنین دیده است چشم راست بین
اسم و فعل و حرف شد اصل کلام هم چنان کز آن سه عالم را بدان (1)
***
مثنوی در خلاصه سخن
پس بدان ای عارف پاک اعتقاد آنکه این بنیاد را زیبا نهاد
روح تو از جوهر پاک آفرید تو ز نادانی تو را دانی پلید
پرتو انوار ذاتی ای فقیر تا نه پنداری ورا چیزی حقیر
تو به معنی از ملایک برتری لیک در صورت بماندی از خری
دارد این صورت چه نیکان و بدان اعتباری نیست صورت را بدان
بهر آن دادند این صورت تو را تا بدانی کردگار خویش را
با عناصر پای هایت بسته اند پرّ و بالت را بدان اشکسته اند
تا نپری سوی اصل خویشتن زین سبب کردند محبوس بدن
چون عناصر شد میانت را کمر بهر آن گفتند نامت را بشر
ورنه تو خود روح پاکی ای پسر تا نپنداری که خاکی ای پسر
ص:246
1- (1)) قافیه بیت به صورت زیر صحیح است: اسم و فعل و حرف شد اصل کلام همچنان کز آن سه عالم را تمام
یک عدد در عنصر آمد دو نمود جمله موجودات از اینجا رو نمود
جمله اعداد از یک بیش نیست جز خیالات محال اندیش نیست
گر هزار و صد بود گر صد هزار این همه جمله یک است ای یار غار
این همه کثرت ز وحدت ناشی است غیر واحد هرچه بینی لا شیء است
از دوئی بگذر که تا یکتا شوی بی زبان شو تا به حق گویا شوی
رو حدیث«کُنتُ کنزاً»را بخوان تا شوی دانای این راز نهان
***
تمثیل
اصل ما چون آب ما در روی آب می دویم از هرطرف هم چون حباب
پس وجود ما ز آب است ای پسر لیک در جسم اوفتاده است ای پسر
چون که باد از اندرون ما رود این حباب ما همان دریا شود
این چنین است اصل ما ای مرد کار سرِّ حق را با تو کردم آشکار
چون بدانستی تو حال خویش را فکر کن زین پس مآل خویش را
جهد کن تا خود به حکم من عرف حق شناسی نزد وی یابی شرف
***
در اثبات وحدانیت
آن وجودی کو خدای بر حق است نزد اهل حق وجود مطلق است
در دو عالم غیر از و موجود نیست در حقیقت غیر از و معبود نیست
ذکر او هم ذاکر و مذکور اوست شکر او هم شاکر و مشکور اوست
ذره را غیر از او هستی کجاست جز شراب عشق او مستی کجا است
ص:247
ذات پاک او منزه از جسد وصف ذاتش قل هو اللّٰه احد
در یمین و در یسار و پیش و پس جز وجود حق نباشد هیچ کس
هرچه بینی جمله حق است ای جوان نیست باطل فهم کن نیکو بدان
***
سؤال
اَحوَل کج بین سؤالی می کند ابله فاسد خیالی می کند
غیر حق گوید که چون موجود نیست این وجودات جهان را جود نیست
نیست چون غیر وجود حق پدید چیست این ابراهیم و آن بایزید
این شریعت بهر چه آراستند از شرایع انبیاء چه خواستند
چیست این حج و زکات و این صیام وین رکوع وین سجود و این قیام
این کلام اللّٰه مُنزَل پس چراست غیر او چون نیست،حکم او چراست
گر چنین است اینکه میگویی سُبُلْ لازم آید نفی ارسال رُسُلْ
عاقلان هرگز نگویند این سخن این سخن نبود مگر مَکر کهن
***
جواب
بشنو ای سائل ز من شاخ جواب تو مرض داری دهم بر تو جواب
بگذر از پندار خود ای بوالهوس گوش جان بگشا و بشنو این نفس
اینکه تو می گویی اینها را وجود جمله اعراضند اینها ای عنود
از سر کبر و تکبر از غرض کرده ای اطلاق جوهر بر عرض
در درون تخم عداوت کاشتی جوهر حق را عرض پنداشتی
ص:248
جوهر آن مطلق وجود است ای جوان نه عدم عاری است بر وی نه زمان
نیست مر او را فنا دایم بود جمله ماهیت بدو قایم بود
پس حقیقی نبود الاّ این وجود جمله او را در رکوع و در سجود
این وجودات جهان اظلال ازوست این چه موضوع است و این احوال ازوست
آن شَمُس است این همه چون پرتوند جمله در آخر به سویش می دوند
او چو بحر است این همه امواج ازواست او چو شاه است این همه محتاج او است
گرچه موجود است اینها در شهود مستقلاّ نیست آنها را وجود
گر هزار و صد بود گر بیستند جمله اعراضند،جوهر نیستند
در حقیقت یک وجودند این همه شکل او بودند هریک این همه (1)
چون که هریک دید شکل خویشتن آن یکی تو گفت این یک گفت من
از من و تو گشت این کثرت پدید آن یک ابراهیم شد آن بایزید
از من و تو یافت این اشیاء وجود بی من و تو جز وجود او نبود
این من و تو تابع جسم و تن است این سخن در نزد اهلان روشن است
تا بود جسم کثیفت بر قرار این من و تو کی کنند از وی گذار
پس بده تلطیف جسم خویش را تا نرنجانی دل درویش را
لیک این تلطیف با حکم نبی می شود حاصل ز احکام نبی (2)
بهر آن کردند ارسال رسل رهروان را تا شود روشن سبل
این کلام اللّٰه بران انزال شد حکم او را بهر این اجلال شد
ص:249
1- (1)) اگر بیت«شکل او هریک ببودند این همه»باشد اشکال قافیه بر طرف می شود.
2- (2)) اشکال نداشتن قافیه در این بیت با تغییر بیت به«می شود حاصل ز احکام وصی» برطرف می شود.
این لطافت شد مراد او ز شرع این لطافت شد علوم اصل و فرع
پس به راه شرع باید راستی چون به راه شرع رفتی راستی
در شریعت کج روی ناید به کار راست رو شو تا شود کار تو کار
بی شریعت کار آسان کی شود قطره مسکین به عمّان کی شود
ما ز دریاییم اگرچه قطره ایم قطره را بر سوی دریا کی بریم
باوجود این که این جسم کثیف با ریاضت ناشده باشد لطیف
با لطیفان کی شود بی رای او همچو مرغی مانده بی پروای او
لازم آید پس ترا شرع رسول رو به جان و دل بکن قولش قبول
در رهش شرع محمّد کن مدام تا حقیقت رو نماید والسلام
گر سر مویی ز شرعش کم شود لا جرم راه حقیقت گم شود (1)
***
نصیحت
بنده حق باز تن پرور شود در میان جاهلان سرور شود
چرب و شیرین کم بده این مار را جهد کن از گردن افکن بار را
دامن از دنیا بر افشان یک جهت بر دلت سوزد چراغ معرفت
جمله عالم را بکن یکسان نظر هر چه بینی نیک بین و درگذر
عیب خود را بین،مبین تو عیب کس رو مزن در عیب معیوبان نفس
وارهان خود را تو از ما و منی تا شود حاصل دلت را روشنی
پنبه پندار بیرون کن ز گوش از شراب عشق حق جامی بنوش
ص:250
1- (1)) قافیه بیت به صورت زیر باشد صحیح است:لاجرم راه حقیقت خم شود
نفس را مغلوب روح خویش ساز خویشتن را جهد کن درویش باش (1)
بگذر از صورت به معنی راه یاب در طریقت حضرت اللّٰه یاب
تا تو در بند تن و مال و زنی پیش صاحب دل،نیرزی ارزنی
تا دماغت از غم دنیا پر است بت پرستی،بت پرستی،بت پرست
تا درونت پر ز حرص و از هواست دعوی اسلام کردن نارواست
نیستی بگزین و با حق هست شو از شراب لا یزالی مست شو
هرچه داری از غم چون و چرا جمله را در باز در راه خدا
عشق او بگزین و با حق یار باش عقل را در باز و برخوردار باش
عقل را با عشق مردان کار نیست اندرین ره عقل را بازار نیست
انتهای عقل و عاقل با خودی است ابتدای عشق عاشق بی خودی است
بی خود آی و با خدا همراه شو کسوت درویش پوش و شاه شو
چون وجود خویش را کردی فنا عشق جانان می شود پیدا تو را
دیده دل کی شود اللّٰه بین تا خودیّ خود بود با تو قرین
رو تو خود را از میان بیرون آر بعد از آن پرواز کن تا نزد یار
تا تو هستی در میان،باشد توئی پس یقین می دان،حجاب خود توئی
روح تو از عالم پاک است پاک جسم تو در کوزه خاک است خاک
جهد کن این پاک را بر پاک بر همچو مردان چست رو،چالاک پر
صوفی صافی شو و صوفی مباش مرد شو مردانه تو بوقی مباش
راست باش و راست بین و راست گوی تا برآری نام خود را راست گوی
گر دروغی و تو را این صنعت است این همه از درد رنج و شهبزه است
ص:251
1- (1)) اگر درویش ساز باشد،قافیه بیت صحیح می باشد.
گر چنین مردی تو صافی نیستی کاندرین ره نیست غیر از نیستی
تا تو هستی صوفیی ناید به دست بس به هستی صوفیی کردن بد است
صوفی آن نبود که شد صورت پرست صوفی آن باشد که از صورت به رست
صوفیی ناید به تاج و خرقه راست هر که صوفی شد به خرقه بر نخواست
صوفیی نبود مرقع دوختن صوفیی را دل بباید سوختن
صوفی انسان نبود ای مرد یقین گر تو انسانی برو بر جانشین
گر تو صوفیی تو را این دام چیست ورنه صوفیی بگو این نام چیست؟
بت پرستی میکنی در زیر دلق می نمائی خویش را صوفی به خلق
با چنین عادت مسلمان کی شوی در طریق اهل ایمان کی شوی
رو چو ابراهیم بتها را شکن تا شوی آرایش هرانجمن
گر دلت از دست این بتها پُرست من تو را هرگز نگویم بت پرست
همچو شیطان لاف هستی میزنی نعره اللّٰه پرستی میزنی
اینچنین نبود طریق عارفی گر بدانی نفسِ خود را عارفی
***
در بیان پیر کامل و طلب او
بشنو ای جوینده اسرار حق گر تو هستی طالب انوار حق
چون ندانستی تو نفس خویش را کی شوی دانا دل درویش را
چون ندانستی دل خود را که چیست رو طلب کن صاحب دل را مایست
صاحب دردی طلب کن در جهان تا کلید از دل گشاید در زمان
دم ز مردان زن از ایشان جوی راز تا شوی در نزد مردان سرفراز
دست خود بر دامن پیری بزن مرد شو تا کی نشینی همچو زن
ص:252
هرچه او گوید تو را بی[هر]لجاج می نمائی چون که بر وی احتیاج
پیش او گر پادشاهی بنده باش مرده شو در پیش پیر و زنده باش
پیر باید تا تو را رهبر شود تا از او مسّ وجودت زر شود
زانکه بی رهبر نباشد راه او (1) راه رو بر آب و آنگه راه رو
راه رفتن کی تواند بی رفیق زان که صعب است و خطرناک این طریق
پیر باید تا قلاویزی کند راه حق را منزل آموزی کند
لیک آن پیری بباید در طریق در شریعت در طریقت بی رفیق
رفته باشد بارها این راه را گشته باشد لایق آن درگاه را
تا هرآن مشکل که افتد بر مرید دل کند آن پیشوای اهل دید
با شریعت ظاهرش آراید او با طریقت باطنش آراید او
با حقیقت جمله اسرار را وا نماید بر مریدان ره نما
او به غیر از مجتهد باشد چه کس رکن رابع اوست رو بر وی بِرَس
بر امامت او است امروزه سفیر شیعه جز او نیست ورنه رو بمیر
باب چه؟باید بر او ابواب بست ره بر او از زهد شیخ و شاب بست
نکته سر بسته گفتم گوش کن گوش خر بفروش و بروی هوش کن
وقت تنگ است فرصت تطویل نیست فکر کن این فهم و این تأویل چیست
***
در بیان پیر ناقص
آنکه او این راه ها نادیده است دیده دارد گر دو صد نادیده است
گرچه او دعوی پیری می کند نیست او پیر بلکه میری می کند
ص:253
1- (1)) اگر«راه او»به«راه رو»تبدیل شود اشکال نداشتن قافیه برطرف می شود.
بهر دنیا کرده تلبیس اختیار می فریبد خلق را ابلیس وار
بهر دنیا بسته است این نام را تا به دام خود بگیرد عام را
ظاهراً گر پارسائی می کند نه ز بهر حق ریائی می کند
این چنین کس پیشوایی کی کند گشته گمره ره نمایی می کند
حضرت ملای رومی گفته است در بیان این سخن دُرّ سفته است
«ای بسا ابلیس،آدم روی هست پس به هردستی نباید داد دست»
روضه پیغمبر است عرعر مکن ریشخندت می کنند باور مکن
***
مثنوی در خلاصه سخن
گر تو را بازار این بازار هست قصد اعلایی بکن منشین تو پست
جهد کن تا پیر یابی آن چنان تا کند پیدا تو را سرّ نهان
زان که او این راه را پیموده است بارها در بند این ره بوده است
تا نماید او تو را راه یقین از بلای ره زنان باشد امین
گر چنین پیری که گفتم دست داد حق در دولت به رویت برگشاد
چون گرفتی دست او گشتی مرید در دلت صد گونه ذوق آید پدید
من جمیع الوجه ارادت بایدت هرچه فرماید اطاعت بایدت
تا تو را در راه حق تمکین دهد ذکر اول را به تو تلقین دهد
هرچه او دیده است خود از پیر خویش جمله را آرد تو را یک یک به پیش
بعد از آن ده شرط باید برقرار تا شود در راه حق کار تو کار
این شنیدی آن منم آرام دار دل به ذکر حجّت اسلام دار
ای روانش شاد گفتا این به راز در صفاهان با بسی اندوه و ساز
ص:254
شرایط سیر و سلوک
شرط اول
شرط اول شد طهارت در بدن بی طهارت اندرین ره دم مزن
پس طهارت باید اندر نفس خویش تا ازین منزل رود راهت به پیش
هم طهارت باید از جمله گناه تا شوی در زمره مردان راه
***
شرط ثانی
شرط ثانی عزلت است ای یار پاک اختیار خلوت است از ما سواک
خانه تاریک باید جای تو تا شود بسته ره حس های تو
فتح گردد بعد از آن درهای دل جملگی مُدرک شود حس های دل
***
شرط ثالث
شرط ثالث شد سکوت بر دوام ناید ار لفظ تو جز خیر السلام
چون شوی ساکت ز غفلت وارهی بر نفاق و کذب رخصت کی دهی
چون زبان ساکت شود از قیل و قال قلب ناطق می شود از ذو الجلال
***
شرط رابع
شرط رابع روزه آمد ای جوان روزه عادت بگیرد زن همان
زانکه می فرماید آن خیر البشر روزه شد مر تیر نفست را سپر
ص:255
روزه بخشد سالکان را پرورش قلب را صافی کند از غل و غش
***
شرط خامس
شرط خامس شد دوام ذکر حق کاندرین ره می برد سالک سبق
با حضور قلب باید ذکر تو تا شود صافیّ و روشن فکر تو
رفع نخوت می نماید ای فقیر تا که شیطان ره نیابد بر ضمیر
افضل اعمال ذکر خالق است ذات او را ذکر کردن لایق است
افضل اذکار هم بی اشتباه لا اله الا اللّٰه است ای مرد راه
ذکر کن ذکری که تا فکر آورد صد هزاران نکته بکر آورد
***
شرط سادس
شرط سادس را توکل بر خدا بر مقدر کرده تسلیم رضا
در غنا و فقر اندر شک و سهو در رجا و خوف در اثبات و محو
منهدم باید در این ره شک و ریب تا گشاید بر دلت درهای غیب
***
شرط سابع
شرط سابع نفی خواطر بایدت دفع باید هرچه در دل آیدت
ز آنکه شیطان اندرین ره رهزن است یجری عن مجری الذی هم روشن است
بسته باید دایماً مجرای او تا شود فارغ دل از غوغای او
ص:256
شرط ثامن
شرط ثامن ربط قلب است ای رفیق از ره تحقیق بر پیر طریق
تا نماید او تو را راه درست در طریق حق روی چالاک و چست
از مخاوف وا رهاند او تو را از خودیّ خود ستاند او تو را
***
شرط تاسع
شرط تاسع ترک نوم است ای فقیر بشنو از من جمله را در یادگیر
تا نه آید بر سرت غوغای نوم ای عزیز من شود سودای نوم
با خشوع و با خضوع و با نیاز خلق خفته،تو به حق می کن نماز
***
شرط عاشر
شرط عاشر قلّت اکل طعام کرده اند ای یار من در این مقام
لیک باید خورد از وجه حلال نه کم و نه بیش شرط است اعتدال
پس وسط ممدوح شد در هرمقام این چنین فرمود آن خیر الانام
***
در بیان ذکر و هفت سیر
پس شرایط جملگی معدود شد در وجود سالک این موجود شد
سالک راه خدا شد او عیان واقف حال آمد از سرّ نهان
ص:257
چون که از راه شریعت آمد او لایق راه حقیقت آمد او
پس بباید کرد روشن فهم و فکر تا بداند هفت سیر و هفت ذکر
***
خاتمه در بیان ذکر اول و سیر اول،سیر الی اللّه است
بشنو ای طالب ز من مغز سخن تا برارم پیش تو نغز سخن
هریکی را می کنم شرح و بیان بشنو از من جمله را نیکو بدان
چون شنیدی ذکر اول از مسیر خویشتن از ذکر کردن وا مگیر
منزل سیر الی اللّٰه را بگیر و اندر او شش سیر بنگر ای خبیر
که ز هرچه بگذری در هرچه هست بودن اندر فکر حق آن خوشتر است
لیک نی بی ذکر باید فکر کرد بی عبادت فکرها را بکر کرد
که چنین کس صوفی و بی مذهب است مرد بی مذهب کجا در مطلب است
ای چه خوش گفت آن که تکلیف عباد یا به تقلید است یا در اجتهاد
آری آری خویش بر غفلت مده دامن دین زین دو ره از کف مده (1)
مجملا شب رفت و شد وقت عشاء بیش از اینم نیست فرصت یا اخا
ز آن گذشته مجلس مهمانی است نی محلّ عرض مذهب دانی است
عاصیا بس کن چه می خواهی مقام کالکلام إنْجَرَّ ایضاً بالکلام
مطلب ار عرض سخن بُد گشت بس بیش از این است نیست جانا دست رس
زود سر کن بزم و ردّ در بزم دین کأنّهم فی الدین قوم ماردین
جان من چِبْوَد بیان ناثلیث سر کن از تفسیر و از فقه و حدیث
ص:258
1- (1)) اگر«دامن دین زین دوره از کف نده»باشد بیت از نظر قافیه بدون اشکال خواهد بود.
یا رب این دستان هم از ما شد ختام با نماز مغربم آمد تمام
دعوتم این است کز لطف عمیم خود کنی تتمیم کارم یا کریم
عاصیا اینهم ز تو در روزگار یادگاری ماند بر خُرد و کِبار
ختم کن دستان و دم بند از کلام وعده ما و تو در یوم القیام
تمام شد این اوراق در خطه اصفهان به کلک بی سلک این بنده فانی،محسن ابن المرحوم الحاج شیخ محمّد رفیع الجیلانی در شب یازدهم ربیع المولود 1242. (1)
ص:259
1- (1)) در پایان نسخه که به خط ناظم است،ترقیمه نسخه چنین درج گردیده است.
ص:260
گزیده رساله اخلاق
اشاره
عالم پرهیزکار آیت اللّه شیخ ابراهیم ریاضی نجف �آبادی(1279-1334 ش)
(1320-1374 ق)
تحقیق و تصحیح:محمّد جواد نور محمّدی
[مقدمه محقق]
اشاره
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
شرح حال آیت اللّه شیخ ابراهیم ریاضی نجف آبادی
اشاره
(1)
حضرت آیت اللّه ریاضی در سال 1279 در خانواده ای مذهبی در شهر نجف آباد که در آن روزگار شهر کوچکی بوده به دنیا آمد.پدرش مشهدی محمّد از ارادتمندان آیت اللّه سیّد محمّد حسین سجادی-امام جماعت مسجد بازار نجف آباد-و به احکام و مسائل اسلامی آشنا بود.آیت اللّه ریاضی در ده سالگی پدرش را از دست داد و در ابتدای نوجوانی سختی ها و محنت های فراوانی را تحمّل کرد.با فوت پدر،تحت سرپرستی برادر بزرگشان قرار می گیرند و از همان کودکی به کار کشاورزی
ص:261
1- (1)) شرح حالات و خدمات ارزنده این عالم فرزانه و بنیان گذار حوزه علمیّه نجف آباد را در کتاب«بنیان گذار بنای عشق»چاپ 1375،انتشارات نهاوندی آورده ایم.
و دامداری می پردازند و از صبح تا شب،هرروز به کارهای سخت مشغول بوده اند.از آنجا که در آن زمان وضعیت معیشتی مردم،خوب نبوده است،لذا مردم فرزندان را به مکتب نمی فرستادند و ترجیح می دادند در کار به آن ها کمک کنند.آیت اللّه ریاضی سعی می کرد در فرصت های فراغت عصر و شب به مکتب برود و تحصیل کند امّا باز با مخالفت شدید روبرو شد و تا هجده سالگی مشغول کار و تلاش بود.در سن هجده سالگی علی رغم مخالفت های اطرافیان به اصفهان رفت و تحصیل را شروع کرد و به خصوص در آن زمان که حوزه های علمیّه از انسجام کافی برخوردار نبود برای یک جوان بی سرپرست تنها بسیار دشوار بود که در شهر غربت تحصیل کند.از خود مرحوم ریاضی نقل شده است که:در اصفهان چنان عرصه بر من تنگ شد که از کاهوهای پلاسیده ای که مردم دور ریخته بودند برای رفع گرسنگی استفاده کردم. (1)
با همه این احوال،استقامت آیت اللّه ریاضی در مشکلات توانست توفیق خداوندی را همراه وی کند و ایشان در اصفهان دروس سطح حوزه های علمیّه را به پایان رساند و در علوم عقلی نیز منظومه سبزواری را فراگرفت؛این مدت نه سال طول کشید و در حالی که بیست و هفت بهار از عمرش گذشته بود به حوزه علمیّه قم هجرت کرد.
و دروس فلسفه و خارج حوزه و نیز اخلاق و معارف الهی را در خدمت استادان بزرگ حوزه قم شروع کرد.مرحوم آقا شیخ محمّد شریف رازی،تراجم نگار معاصر در کتاب «آثار الحجه»،تحصیل ریاضیات و نجوم را نیز به ایشان نسبت داده است. (2)جناب حجت الاسلام حاج شیخ محمّد علی موحدی می فرمودند:شاید ایشان این دروس را
ص:262
1- (1)) مصاحبه با حضرت حجت الاسلام حاج شیخ حیدر علی ریاضی فرزند آن بزرگوار.
2- (2)) آثار الحجه،محمّد شریف رازی،مؤسسه مطبوعاتی دار الکتاب قم«جزائری» چاپ سوم،ص 373.
خدمت شیخ محمّد باقر کرمانی فراگرفته باشد،من اسم ایشان را از حاج شیخ شنیده بودم و وقتی هم که ایشان به قم می رفت بیشتر به منزل شیخ محمّد باقر کرمانی می رفتند و به ایشان سر می زدند. (1)
در ایامی که آیت اللّه ریاضی در قم بودند توفیق حضور در محضر عارف بزرگ و کامل،آیت اللّه حاج شیخ محمّد علی شاه آبادی را پیدا نمودند و از خرمن معرفت و اندیشه ایشان استفاده کردند.
مرحوم آیت اللّه حاج شیخ محمّد علی احمدیان نقل کردند:مرحوم آیت اللّه ریاضی از فضلای مورد توجّه حوزه قم بود؛ایشان در قم سه درس داشتند و شاگردان فهمیده ای داشتند.یک درس شرایع و یک تدریس شوارق الالهام و نیز یک درس اسفار می فرمودند.ایشان در مدرسه ملاّ محمّد صادق قم واقع در خیابان چهار مردان،حجره داشتند.در تمام ایام،قبل از اذان صبح،رو به حرم حضرت سیّد الشهدا علیه السّلام می نمودند و زیارت عاشورا را در حال ایستاده،در پشت بام مدرسه،با حالتی خاص و معنوی می خواندند. (2)
آیت اللّه ریاضی مدت نه سال در قم ماند و پیگیر و پر تلاش به تحصیل ادامه داد.در آن ایام علاوه بر تحصیل،از نزدیکان مرحوم حائری،مؤسس حوزه گردید و در بخشی از کارها همراه آن بزرگ بود و بخشی از تقسیم شهریه مرحوم آیت اللّه حائری به عهده ایشان بود.البته باید توجّه داشت که در آن زمان،کسانی را برای پرداخت شهریه انتخاب می کردند که از وجاهت و متانت بالایی برخوردار باشند تا پرداخت شهریه به فضلا و بزرگان حوزه با رعایت حرمت و شئونات فضلا و طلاّب انجام گیرد.علاوه بر
ص:263
1- (1)) مصاحبه با حجت الاسلام حاج شیخ محمّد علی موحدی رحمه اللّه از روحانیون نجف آباد.
2- (2)) در گفتگو با آیت اللّه حاج شیخ محمّد علی احمدیان(ره).
این مرحوم ریاضی به همراهی آیت اللّه میرزا مهدی بروجردی مسئولیت نظارت بر مدارس فیضیه و دار الشفاء را به عهده داشتند. (1)
استادان
آیت اللّه شیخ ابراهیم ریاضی تحصیلات خود را در خدمت استادانی به کمال رسانده که در اینجا نام مبارک آن بزرگان را زینت این شرح حال می نماییم:
1-آیت اللّه العظمی میرزا محمّد صادق خاتون آبادی اصفهانی.
در کتاب آثار الحجه،ایشان را یکی از استادان مرحوم ریاضی نام برده است. (2)
2-حکیم و فیلسوف الهی شیخ محمّد حکیم خراسانی.
مرحوم ریاضی منظومه سبزواری را در خدمت ایشان فراگرفته است. (3)
3-آیت اللّه العظمی میر سیّد علی آیت نجف آبادی.
4-حکیم الهی شیخ محمود مفید.
5-آیت اللّه حاج شیخ محمّد حسن عالم نجف آبادی.
این بزرگواران از استادان مرحوم ریاضی نجف آبادی در حوزه اصفهان بوده اند.
6-عارف کامل آیت اللّه میرزا محمّد علی شاه آبادی.
در کتاب آثار الحجه به شاگردی مرحوم ریاضی در خدمت ایشان تصریح شده است.علاوه بر این،در خدمت بعضی از عالمان حوزه صحبت از این نکته به میان آمد، ایشان بیان داشتند:مرحوم ریاضی وقتی که در قم بودند بعضی اوقات که بحث و گفتگو
ص:264
1- (1)) گفتگو با آقا شیخ محمّد علی موحدی رحمه اللّه و نیز گفتگو با حجت الاسلام حاج شیخ حیدر علی ریاضی.
2- (2)) آثار الحجه،محمّد شریف رازی،ص 273.
3- (3)) همان.
به میان می آمد مطالب عرفانی و نکات بلند فلسفی را بیان می فرمودند که مشخص بود این ها را در خدمت کسی فراگرفته اند و با این مطالب سروسرّی دارند.
مطالب فلسفی و عرفانی را در آن زمان آیت اللّه شاه آبادی بیان می فرمودند و تقریبا میدان دار طرح این سخنان در حوزه،ایشان بودند ولی من اطّلاعی از اینکه شاگردی آیت اللّه شاه آبادی را کرده باشند،ندارم.
همچنین بنده از خدمت حجت الاسلام حاج شیخ حیدر علی ریاضی نسبت به مطالب مندرج در کتاب آثار الحجه سؤال کردم.ایشان فرمودند:بنده خودم خدمت حاج شیخ محمّد شریف رازی رسیدم و از ایشان سؤال کردم شما شرح حال مرحوم ابوی را از کجا نوشته اید؟ایشان فرمودند:من از ایشان درخواست کردم شرح حال خودشان را برای بنده بنویسند،ایشان هم لطف فرموده نوشتند و فرستادند. (1)بنابراین در شاگردی ایشان در خدمت آیت اللّه شاه آبادی شبهه ای باقی نمی ماند.
7-حضرت امام خمینی(رضوان اللّه علیه).
در کتاب آثار الحجّه به این رابطه شاگردی و استادی اشاره شده است و چنین استفاده می شود که وی سطوح فلسفه را خدمت ایشان تکمیل کرده است. (2)
البته شاگردی ایشان در خدمت حضرت امام را حضرت آیت اللّه احمدیان(ره)که ارتباط زیادی با ایشان داشتند نمی پذیرفتند امّا از آنجا که نظر ایشان در این مورد از سر تحقیق و اطّلاع نبود از نظر این جانب قابل پذیرش نبود.و اللّه العالم.
8-آیت اللّه العظمی حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی.
مرحوم شیخ ابراهیم ریاضی خارج فقه و اصول مرحوم حائری را شرکت می جستند. (3)
ص:265
1- (1)) مصاحبه با حجت الاسلام حاج شیخ حیدر علی ریاضی.
2- (2)) آثار الحجه،محمّد شریف رازی،صص 73-372.
3- (3)) یکصد سال مبارزه روحانیت مترقّی،عقیقی بخشایشی،ج 3،ص 37.
9-آیت اللّه العظمی سیّد محمّد حجت حسینی کوه کمره ای.
ایشان علاوه بر اینکه استاد فقه مرحوم ریاضی بوده اند،پشتیبانی شایسته نیز در امور اجتماعی از مرحوم ریاضی در هنگامی که ایشان در نجف آباد بودند به عمل آورده اند.در اینجا یکی از نامه های ایشان که در تأیید شیخ ابراهیم ریاضی نوشته و به همراه مرقومه ای برای وی فرستاده شده،آورده می شود.
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
عرض می شود که امیدوارم انشاء اللّه مزاج مسعود در کمال صحت و عافیت و مشمول توجهات حضرت ولی عصر ارواحناه فداه بوده و در ترویج شرع اقدس سیّد انام،مؤید و موفق بوده باشید.مرقومه کریمه عزّ وصول بخشید و استقامت مزاج شریف موجب مسرت و تشکر گردید.در خصوص اقامت مدتی در نجف آباد به جهت ترویجات دینیّه در صورتی که موفق به خدمت و ترویج باشید خیلی مناسب و به موقع است و از حضرت احدیّت،عزّ اسمه،مزید آن را خواهانم.اجازه که آن را ارسال فرمودید چون لفظ اجتهاد-و لو کما اینکه سابقه دارید-به جهت مقتضیاتی بنا شده بنویسیم.فلذا خلاف آن تعابیر مؤونه نمودم لکن مضامینی که بهتر از آن باشد،نوشته، ارسال شد.خطبه برداشته و عوض آن القاب که کم بود علاوه نمودیم.امید دارم که انشاء اللّه در اوقات دعا فراموش نفرمایید.
«الاحقر محمّد الحسینی الکوه کمره ای»
این نامه پیوست نامه بعدی است که در تأیید مراتب علمی و اخلاقی آیت اللّه ریاضی نوشته و برای ایشان به نجف آباد فرستاده شده است.متن نامه چنین است:
ص:266
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد للّه رب العالمین و الصلوه و السلام علی محمّد و آله الطاهرین
و بعد؛فان العالم العامل و الفاضل الکامل قرّه عین الفضل و الکمال و غرّه جبین العلم و الافضال عمده العلماء العظام و زبده الفضلاء الفخّام الشیخ ابراهیم الاصفهانی دامت برکاته قد صرف شطرا من عمره فی تحصیل علوم الدینیّه و جدّ جدّه واسهر لیله واتعب نفسه حتی فاز المراتب العلیّه العلمیّه و العملیه و جمیع المکارم الصوریّه و المعنویّه و صار خبیرا بمهمّات المسائل الفقهیّه و الاصولیّه،جدیرا بان یوخذ منه العلم و یروّج الشّرع و یبیّن الاحکام و دخل فی زمره العلماء الاعلام و الفقهاء الکرام و یجوز له الاخذ من سهم الامام علیه آلاف التحیّه و الثّناء فی مورد الحاجه له مع مراعات الاحتیاط فی جمیع الحالات...
الاحقر محمّد الحسینی الکوه کمره ای
10-میرزا محمّد همدانی. (1)
11-آیت اللّه شیخ محمّد علی قمی.
آیت اللّه ریاضی از درس خارج اصول این مرد وارسته بهره مند شده است. (2)
12-آقا شیخ محمّد باقر کرمانی.
از مطالب قابل توجه در زندگی حاج شیخ ابراهیم ریاضی مرارت هایی بوده است که از طرف رژیم منحوس پهلوی بر ایشان وارد می شده است.در آن ایام به واسطه تصویب قانون لباس متحد الشکل برای روحانیون خیلی سخت گیری می کردند و نسبت به لباس روحانیت حساسیت نشان می دادند.
ص:267
1- (1)) آئینه دانشوران،سیّد علیرضا ریحان یزدی،با تعلیقات ناصر باقری بیدهندی،صص 81-82.
2- (2)) همان صص 78-79 و نیز آثار الحجّه محمّد شریف رازی،ص 372.
مرحوم ریاضی در سال 1314 ش،در سن 34 سالگی تشخیص می دهند به نجف آباد بیایند و در تلاش های فرهنگی به آیت اللّه حاج شیخ احمد حججی کمک دهند و لذا به نجف آباد بیشتر می آمدند امّا قم هم رفت وآمد می کردند.تا اینکه در سال 1315 ش،در پی سفری که از نجف آباد به قم نمودند و در آن سفر به خاطر سخت گیری های نیروهای دولتی در مبارزه با پوشش سنّتی آزارهای زیادی کشیدند از سفر منصرف و به نجف آباد آمدند و برای همیشه در این شهر ماندند.
آیت اللّه شیخ ابراهیم ریاضی با آمدن به نجف آباد به فکر افتادند تا برای نجف آباد حوزه علمیّه احداث کنند و برای عملی شدن این هدف تلاش فراوانی را به کار گرفتند.
موقعیت مناسب نجف آباد به عنوان حلقه میانی حوزه اصفهان و منطقه کرون،اقتضا می کرد در این محل یک حوزه علمیّه ایجاد شود.این کار را مرحوم آیت اللّه حاج شیخ احمد حججی در گوشه مسجد خودشان شروع کرده بودند ولی گویا بیش از این را نظر نداشته اند و معتقد بودند که باید طلاّب را فرستاد به حوزه اصفهان.گو اینکه تنگ نظران و کوته فکران نیز در بزرگ نمایی کردن این اختلاف کوچک میان آیت اللّه حاج شیخ احمد حججی و آیت اللّه شیخ ابراهیم ریاضی کم تأثیر نبوده اند و بنده در تحقیقات خود این نکته را به واقع دست یافته ام و اگر بخواهم به طور تفصیل به آن بپردازم از حوصله مجال کنونی خارج است.مرحوم ریاضی در سال 1320 ش شروع به احداث این بنای ارزشمند نمودند و به هرطریق ممکن در راه جمع آوری وجوهات و خیرات و مبرّات برای تأسیس حوزه علمیّه نجف آباد دریغ نکردند.امروز که از آن تاریخ بیش از نیم قرن می گذرد ما کاملا به درستی این کار و ارزشمندی این حرکت پی می بریم.
باری به هرحال،پس از پنج سال زحمت طاقت فرسای مرحوم ریاضی در سال 1325 ش،مدرسه علمیّه نجف آباد تکمیل شد و به نام مبارک حضرت صاحب العصر
ص:268
و الزمان«مدرسه الحجّه»نامیده شد.این مدرسه در مساحت تقریبی 700 متر دارای 26 عدد حجره،دو مدرس در دو طبقه و یک شبستان و یک کتابخانه است که هنوز به حیات پرنور خود ادامه می دهد.
حاج شیخ ابراهیم ریاضی و عده ای از روحانیان نجف آباد تلاش کردند و جرگه بحث و درس را در این حوزه به پا کردند و عده ای از طلاّب مشغول به تحصیل شدند و خیرات و ثمرات فراوانی را در احیای شریعت محمّدی صلّی اللّه علیه و اله به جای گذاشتند.
چند نکته آموزنده از زندگی آیت اللّه ریاضی
1-نظم
یکی از نکته های ارزنده زندگی مرحوم ریاضی،نظم عجیب ایشان بود که سال ها ادامه داشت.ایشان معمولا شب ها دیر وقت به خانه می آمد و اغلب بعد از نمازها برای حل مرافعه یا حساب شرعی مردم یا عقد و مسائل دیگر به خانه افراد دعوت می شد و معمولا وقتی می آمد بچه ها غذا خورده و خوابیده بودند.چون می آمد غذایی را که برایش گذاشته بودند،می خورد و بعضی اوقات هم که غذا پختنی بود واقعا از دهن افتاده بود.اما شیخ،بی هیچ اعتراضی غذایش را می خورد و می خوابید.همیشه پاسی مانده به سحر،بیدار می شد و مشغول نماز شب می گشت.پس از آن نماز شب اگر فرصتی بود، مطالعه می کرد و در هنگام اذان،زیارت عاشورا می خواند و گاه هم می شد که زیارت عاشورا را در راه مسجد می خواند ولی ترک نمی شد.پس از آن نماز جماعت مسجد را برقرار می کرد و بعد از نماز در مسجد برای مردم صحبت می کرد.از مسجد به سوی مدرسه علمیّه الحجّه می رفت و هنگام طلوع آفتاب در اولین حجره،نزدیک در ورودی،درس تفسیر می داد.پس از درس تفسیر تا حدود ساعت ده،یعنی حدود دو
ص:269
ساعت به ظهر مانده،چند درس می داد و سپس به خانه می آمد.در این هنگام غذایی می خورد و مقداری استراحت می کرد و خود را آماده ظهر می کرد.البته این مدت کوتاه تا ظهر،خیلی اوقات به وسیله افراد گرفته می شد،ولی شیخ هیچ اعتراضی نمی کرد.
سپس به نماز جماعت حاضر می شد و پس از نماز به مطالعه و تحصیل مشغول می شد.
بعد از ظهر که هوا کمی از گرما می افتاد به مدرسه می رفت و به وضع طلاّب رسیدگی می کرد تا نزدیک اذان مغرب که باز برای نماز به مسجد می رفت.این یک برنامه بسیار مرتب و منظم شیخ بود که به ندرت به هم می خورد.
2-اندرز به طلاّب علوم اسلامی
از مرحوم شیخ ابراهیم ریاضی چند نامه وجود دارد که به فرزندانشان نوشته اند.
فرزند ایشان جناب حجت الاسلام حاج شیخ حیدر علی ریاضی در آن زمان طلبه حوزه قم بودند.اگر بخش های خصوصی این نامه ها را کنار بگذاریم توصیه های ارزشمندی برای طلاّب است که می تواند راه گشای زندگی آن ها باشد.در یکی از نامه هایش می فرماید:«همیشه در فکر باش روح خود را بزرگ کنی به علم و معرفت و با خدا باش که او با تو باشد و از برای او باش تا از برای تو باشد». (1)
در نامه ای دیگر می فرماید:«...و خود را برای خداوند خالص[کن]و چندان دنبال مگرد که غافل شوی از حق». (2)
در نامه ای دیگر نوشته اند:«عزیزم سعی کن...با اشخاص مزاح نکنی و وقت خود را تلف نکنی،رفقا و هم درس های تو خوب باشند؛در مباحثه جدی باشی». (3)این نکات گرچه ساده و بی آلایش نوشته شده اند اما دقیق ترین نکاتی است که می تواند یک طلبه
ص:270
1- (1)) نامه،مورخ 5 جمادی الاولی 1371 ق.
2- (2)) نامه،مورخ 1332/10/12 ش.
3- (3)) نامه،مورخ 20 ربیع الاول 1373 ق.
را موفق کند.در جایی دیگر می فرماید:«با کمال جدیّت بکوش در تحصیل علم و دانش؛و وقت خود را بیهوده صرف نکن همیشه با اشخاص با دیانت و پرهیزگار و دانا رفاقت کن که از دین و دانش آن ها بهره مند شوی و ادب و متانت را از دست مده؛با دوست دوستی و با دشمن مدارا». (1)
در نامه مورّخ 28 جمادی الاولی 1373 قمری می فرماید:«عزیزم خوابت نبرد و دست توسّل از دامان اهل عصمت علیهم السّلام برمدار؛هرچه می توانی از قرآن حفظ کن که با فایده است؛خوراک و پوشاک خود را مواظب باش».
باز در یکی از نامه ها می فرماید:«هرچه می توانی از قرآن حفظ کن و کتب اخلاقی را مطالعه کن و فرمایش بزرگان را مد نظر بگیر». (2)
دو نکته پایانی از ایشان است که برای طلاّب بسیار مفید است و آن اینکه ای عزیز «خیلی ملتفت باش که رفیق و هم مباحثه شما،از تو[بهتر]باشد و خیرخواه باش که خدا خیرخواه تو باشد». (3)
و در نامه ای دیگر می فرماید:«غم دنیا مخور و داخل اجتماعات طلاّب و هیاهو مشو و از کار خود غفلت مکن و تو را عجب نگیرد و گمان مبر که از نصایح مستغنی می باشی؛«انّ لکلّ انسان شیطانا یغویه».و خوردن نان جو با نمک و از غوغای مردم دور بودن و به کار خود مشغول بودن و انتظار فرج کشیدن و وجود خود نافع خود و مردم نمودن بهتر روش است؛گول این و آن نخوری...» (4)
3-محبّت و رسیدگی به طلاّب
مرحوم ریاضی اهتمام عجیبی به طلاّب داشت.گویی عشق و علاقه شیخ همه در
ص:271
1- (1)) نامه،مورخ 16 محرم 1372 ق.
2- (2)) نامه،مورخ 28 جمادی الاول 1373 ق.
3- (3)) نامه،مورخ 3 صفر 1373 ق.
4- (4)) نامه،مورخ 25 ربیع الثانی 1372 ق.
رسیدگی و محبّت به طلاّب خلاصه می شد.خیلی اوقات نیمه شب به مدرسه می آمد و به طلاّب سرکشی می کرد.طلبه هایی که تا دیر وقت درس می خواندند و یا اهل تهجّد بیشتر بودند،فردا به صورت های مختلف مورد دلجویی و تشویق قرار می داد.بعضی اوقات همان نیمه شب چون می دید طلبه ای بیدار است همان وقت او را تشویق می کرد و مبلغی را به او هدیه می کرد.خیلی اوقات می رفت از بازار پارچه می خرید و به خانه می آورد و همسرش با علاقه از آن ها قبا می دوخت و به طلابی که توان خرید لباس مناسب نداشتند می داد.
آیت اللّه شیخ ابراهیم ریاضی،عید غدیر همه ساله در منزل می نشستند و دوستان و ارادتمندان به دیدار ایشان می رفتند،برای همه احترام قائل بود و اظهار ارادت می کرد ولی چون طلبه ای وارد می شد به طور تمام قد می ایستادند و تا آن طلبه جایی پیدا نکرده و ننشسته،نمی نشستند.این خصال شیخ در آن زمان با مبارزات رژیم منحوس پهلوی بسیار مؤثر بود تا مردم به روحانیت گرایش پیدا کنند و علاقمند شوند.یکی از روحانیان نجف آباد می فرمودند:یک روز شیخ ابراهیم به مدرسه آمد.چند نفر از طلاّب در حیات مدرسه ایستاده بودند.یکی از طلاّب کفشهایش پاره و کهنه شده بود؛شیخ ابراهیم او را صدا زد.بعد گفت:کفش هایت را ببینم.چون این طلبه کفش هایش را از پا درآورد،گفت:
این کفشها را بپوش ببینم؛و کفشهایش را که سالم و مناسب بود به او داد و رفت. (1)
آثار و خدمات آیت اللّه ریاضی
از آیت اللّه ریاضی نجف آبادی آثار و خدمات ارزنده ای برجای مانده است.هر روز آن بزرگوار به خدمت و تلاشی ستودنی گذشته است و روزی نبوده است که ایشان برای احیای ارزش های دینی و سنت های اسلامی قدمی برندارد و چنین روحیه ای باعث
ص:272
1- (1)) مصاحبه با حضرت حجت الاسلام حاج آقا هادی طباطبائی.
باقی ماندن آثاری ارزشمند از روزهای تلاش ایشان دارد که در این مختصر به ذکر آن ها می پردازیم.
1-مدرسه علمیّه الحجّه نجف آباد؛
این مدرسه در زمینی به وسعت 700 متر احداث گردیده است و دارای 26 حجره و مدرس و شبستان و کتابخانه ای غنی در علوم اسلامی است.
2-حسینیه اعظم نجف آباد که دارای سه هزار متر مربع می باشد و هم اکنون یکی از مراکز مذهبی مهم نجف آباد است.
3-مسجد صاحب الزمان واقع در خیابان منتظری شمالی نجف آباد؛این مسجد نیز به وسیله حاج شیخ ابراهیم ریاضی احداث گردیده است.
4-مسجد صفا.
5-مسجد فاطمیه در خیابان دانش نجف آباد.
6-توسعه مسجد هدایت که از یادگارهای آیت اللّه ملاّ محمّد حسین کربلایی است و به دست آیت اللّه ریاضی انجام گرفته است.
7-توسعه مسجد آیت اللّه حاج شیخ احمد حججی واقع در چهارراه بازار نجف آباد.
تألیفات
آیت اللّه ریاضی نجف آبادی به دلیل اقدامات و تلاش های فراوان اجتماعی نتوانسته است به تألیف بپردازد و فراغت چندانی نیافته است تا به خلق آثار قلمی موفق گردد.
شاید نیز حقیقت تألیف را تدوین جان انسان ها به مرکّب تهذیب و تقوا می دانسته است و کتاب جامعه را برای نگارش خویش برگزیده است.
باری از او تنها رساله حاضر به همراه چند نامه برجای مانده است و ما از ایشان دست نوشته های دیگری سراغ نداریم.
ص:273
این رساله،سیری در آفاق و انفس و بررسی آیات توحید و فطرت است.متن کتاب به قلمی روان و همراه با صداقت و خلوص خاصی نوشته شده است و خواننده را شیفته خود کرده،تحت تأثیر قرار می دهد.
سخن گفتن درباره این رساله در صورتی که هم اکنون در پیشگاه اهل ادب و معرفت ارائه می شود،گزافه است و ما خوانندگان عزیز را به متن رساله حوالت می دهیم تا خود بوی مشک معرفت آن را دریابند.
رحلت
سرانجام،شیخ پارسای شهر که مردم نجف آباد به برکت تلاش ها و تبلیغ های وی، راه کمال و سعادت را پی گرفته بودند،در پانزدهم صفر المظفر 1374،پس از خوردن ناهار و در حالی که مشغول به مطالعه بود،دچار عارضه سکته قلبی گردید و به آرامی در همان لحظات،جان خویش به محضر محبوب تسلیم کرد.بدن مبارکش را با احترام غسل داده و کفن کردند و در حسینیه اعظم نجف آباد که به همت خودش بنیان گذاشته شده بود به خاک سپردند.
بر لوح مزارش چنین آمده است:هو الحی الذی لا یموت.الناس موتی و اهل العلم احیاء.مرقد العالم الکامل،زعیم المله و الدین الشیخ ابراهیم الریاضی الذی اشتری نفسه فی ابتغاء مرضات اللّه و جاهد فی اللّه ایام حیوته و اسس و عمر مساجد اللّه و ابنیه عامه علی تقوی من اللّه فهی ذخر له لمعاده و شرف و ذکر له بعد وفاته رحمه اللّه و رضوانه علیه و کان رحلته فی 15 صفر 1374.
خدایش بر درجاتش بیفزاید.
ص:274
شیوه تحقیق و تصحیح
در تصحیح و تحقیق این رساله ارزشمند،یک نسخه بیشتر یافت نشد و این نسخه منحصر به خط مؤلف محترم،آیت اللّه شیخ ابراهیم ریاضی نجف آبادی رضوان اللّه علیه بود که در نزد فرزند بزرگوار ایشان حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ حیدر علی ریاضی قرار داشت.بنابر این برای کار،همین نسخه اساس کار قرار گرفت.
در ابتدا نسخه با دقت استنساخ گردید و در دو مرحله در تصحیح و تحقیق آن کوشیده ایم.ابتدا تمام احادیث و آیات و دریافت های مطرح شده در رساله مستند سازی شد و منابع آن از جوامع روایی و دیگر متون اصیل یافت شده و آورده شد.علاوه بر این،توضیح کوتاه برخی از قسمت های رساله برای روشن شدن مقصود مؤلف از وظایفی بود که بر عهده گرفتیم و امیدواریم فهم سخنان مؤلف را روشن تر کرده باشد.
برای آشنایی با مؤلف بزرگوار اثر،شرح حالی مختصر از ایشان آوردیم و فرازهای مهم زندگی ایشان را در آن مطرح کردیم و برای سهولت استفاده از گوهرهای این اثر قسمت های مختلف آن را عنوان بندی کردیم.
از آنجا که امکان ارائه تمامی این نسخه شریف در مجموعه گرانسنگ«میراث حوزه اصفهان»مقدور نبود،با صلاحدید استاد ارجمند،حضرت حجت الاسلام حاج سیّد احمد سجادی،گزیده این رساله برای چاپ آماده شد و البته سعی گردیده است در این گزینش،اصالت قلم مؤلف آن حفظ گردد و قسمت هایی حذف گردد که به اصل مطالب و معارف رساله خللی وارد نکند.
از تمامی کسانی که در به ثمر رسیدن این تحقیق و تصحیح،بذل عنایت فرمودند
ص:275
تشکر می نمایم.به خصوص از سرور گرامی جناب حاج سیّد احمد سجادی دام ظله که تشویق ایشان و راهنمایی های سودمندشان تأثیر به سزایی در انجام این اثر داشته است، صمیمانه قدردانی می نمایم.همچنین از حضرت حجت الاسلام ریاضی،فرزند گرامی آیت اللّه ریاضی که نسخه این رساله را در اختیار ما نهادند و نیز از برادر عزیز،جناب آقای محمّد داوری که در مستند سازی رساله و یافتن منابع،حقیر را مساعدت نمودند نیز تشکر می کنم و توفیق روزافزون این عزیزان را از درگاه احدیت خواستارم.
امید که مقبول درگاه خداوند بزرگ«جلت عظمته»قرار گیرد و ارباب معرفت را مقبول طبع و مورد رضایت قرار گیرد.آمین.
و السلام-حوزه علمیّه نجف آباد
دهه آخر رمضان المبارک 1426
محمّد جواد نورمحمّدی
ص:276
ص:277
ص:278
[گزیده رساله اخلاق]
[بیداری معنوی و یافتن جوان حکیم]
شبی از شب ها سر به جیب تفکّر فروبرده با خود می گفتم:این چه روزگاری است که ما در آن به سر می بریم!در خیال مسافرت افتاده،فورا تهیه اسباب دیده،حرکت نمودم و با زبان حال به خود می گفتم:مقصود از آمدن در دنیا چه بوده (1)و این خیالات واهیه که در کلّه افراد بشر جای گرفته،چیست؟
ناگهان در ضمن طیّ طریق،جوانی را ملاقات نمودم مه جبین،کوه وقار،سرو قد، سیمین بدن،با یک قیافه بسیار عجیب و آثار بزرگواری در آن ظاهر؛با خود گفتم:
خوب است او را مسئلت نموده تا علم به احوالش پیدا کنم؛ (2)زیرا که علم هرچیز،به از جهل به او است.
چون با او سخن گفتم در مقام جواب برآمد و چون تکلّم فرمود،یافتمش عمیق النظر، طلق اللسان،فصیح الکلام؛افسرده خاطر.گفتمش:تو را چه شود که افسرده در این برّ پر خطر متوقّفی؟گفتا که سرّم نگفتنی است مگر به یار موافق که آن هم امر نامیسّر است.
ص:279
1- (1)) در حدیثی از حضرت علی علیه السّلام وارد شده است:ان اللّه تعالی جعل الدنیا لما بعدها و ابتلی فیها اهلها لیعلم ایهم احسن عملا و لسنا للدنیا خلقنا و لا بالسعی لها امرنا و انما وضعنا فیها لنبتلی بها و نعمل فیها لما بعدها؛غرر الحکم،ج 2،ص 659،حدیث 3696.
2- (2)) امام باقر علیه السّلام فرمود:الا انّ مفتاح العلم السؤال؛منیه المرید،شهید ثانی،تصحیح رضا مختاری،ص 174.
گفتم:بگو شاید من آن باشم.گفت:هرکه برای دنیا رنج برده،اثر عکس دیده و سرمایه عمر از دست داده.از اینجا یافتم که دنیا نسیه و احتمالی و رکون بر او خیالی و دل بر او بستن معامله ای است غرری و چنین معامله برخلاف حکم حکیم و عقل سلیم (1)است.لذا دست از شدت حرص به او کشیده و علقه او را از دل بیرون کرده،متوجه آن شدم که مطلوب حقیقی چیست و کجا به دست آید تا آنکه منتقل گشتم که حق است و یافت شود در خلوص نیت (2)و حسن سریرت و القاء لباس کثرت و غور در توحید و برکندن بنیاد شرک و مخالفت با هوای نفس امّاره سرکش؛به شرط آنکه عائله دیگران نشود و دست در نزد نامردان دراز ننماید و آن را ناصر آخرت خود قرار دهد و حاصل آنچه مقتضای هوی و شهوترانی نفس سرکش است،آن دنیای دنی است و به حکم قانون باید ترک نمود و هرچه مخالف آن و مقتضای حق است باید انقیاد و امتثال کرد.لذا دست از اعمال سابقه خود برداشته و آن دستگاه را برهم زده و لباس دیگری دربر کرده و رشته تازه ای در گردن،با نهایت جدّ در مقام آنکه به مقصد قصوی نائل شوم،حرکت کردم.
چون اینگونه کلمات از او مشاهده گردید،دانستم که این جوان،مرد حکیمی است و خدمت او را باید غنیمت شمرد.با او گفتم:هرکجا روی مرا با خود ببر و از حکمت مرا اندکی آموز.با من فرمود:مرا مصاحب شو.چون در مصاحبت با او به صحرا
ص:280
1- (1)) این نکته در سخن امام علی علیه السّلام چنین آمده است:«ان عقلت امرک او اصبت معرفه نفسک فاعرض عن الدنیا و ازهد فیها دار الاشقیاء و لیست بدار السّعداء،بهجتها زور و زینتها غرور و سحائبها متقشعه و مواهبها مرتجعه».(غرر الحکم،عبد الواحد بن محمّد تمیمی آمدی،با شرح آقا جمال خوانساری،ج 3،ص 279،به تصحیح محدّث ارموی،چاپ دانشگاه تهران).
2- (2)) در روایت است از امیر بیان علی علیه السّلام«تقرّب العبد الی اللّه سبحانه باخلاص نیّته». (غرر الحکم،عبد الواحد بن محمّد تمیمی آمدی،با شرح آقا جمال خوانساری،ج 3،ص 279، به تصحیح محدّث ارموی،چاپ دانشگاه تهران).
برخوردیم،فرمود که:اینجا محل بازرگان و شهر عظیم و گروه کثیری بوده،تمامی، کوس رحلت زده و گردش روزگار بنیاد آنان را برکنده و الآن به زیر خاک مذلّت و حسرت قرارگرفته،مشغول ندامتند.سر از خواب بردار که به اندک زمانی تو نیز همردیف آنان و گرفتار زیان خواهی بود و تو را از حکمت آن بس که علم به مصالح به هم رسانی و عمل بر طبق آن کنی. (1)
[حقیقت دنیا و ضرورت سفر از آن]
گفتمش این مجمل را مفصّلی شاید تا آنکه حقیقت امر،من را منکشف آید.فرمود:
بدان که هرکه قدم در این میدان فنا گذارده،بار دگر بر آن قدم خواهد نهاد و این جایگاه عبور است نه قرار (2)و چون چنین باشد تهیه اسباب بقا و قرار از این دار،اشتباه بلکه باید اسباب مسافرت از قبیل زاد و راحله مهیّا کرد و خود را آماده کوس الرحیل (3)بنمود و رفیق حقیقی که یار موافق باشد،ضرور است؛زیرا که این طریق،مخوف و البته پیشوا لازم دارد (4)با رفیقان کثیر تا در گیرودار،فریادرس تو باشند و دوستان باید کسانی باشند
ص:281
1- (1)) روایات زیادی از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام در مذمت پرداختن به آنچه برای انسان سود ندارد،وارد شده است از جمله آنها روایت امام علی علیه السّلام است که فرماید:«دع ما لا یعنیک و اشتغل بمهمک الذی ینجیک».(غرر الحکم،ج 4،ص 18)و نیز بترک ما لا یعنیک یتم لک العقل(غرر الحکم،ج 3 ص 226).
2- (2)) از امام علی علیه السّلام در نهج البلاغه حکمت 133 آمده است:«الدنیا دار ممرّ و لا دار مقرّ و الناس فیها رجلان:رجل باع فیها نفسه فاوبقها و رجل ابتاع نفسه فاعتقها»؛دنیا گذرگاه عبور است نه جای ماندن و مردم در آن دو دسته اند:یکی آن که خود را فروخت و به تباهی کشاند و دیگری آن که خود را خرید و آزاد کرد.
3- (3)) در نهج البلاغه خطبه 195 آمده است:«تجهزوا رحمکم اللّه فقد نودی فیکم بالرحیل»؛ همچنین در حدیثی از امیر بیان،وارد شده است که:«الرحیل و شیک»؛کوچ نزدیک است.
4- (4)) درباره لزوم داشتن استاد معنویت،حضرت امام در کتاب جهاد اکبر چند جمله زیبا-
که در طریق مستقیم از جان و مال و اولاد و اقارب گذشته،خود را برای حق خواهند نه حق را برای خود.اراده آن ها مبدأ اعلی باشد و استقلالی برای خود نبینند.
تفرعن و نخوت دامن ظریفشان را ملوّث ننموده و ذوات مقدسشان قرین ارجاس شرک و کفر و مخالفت نگشته باشد.بنیاد نفاق و ریا را از خود ریشه کن کرده و فکر و ذکر خود را مصروف صراط مستقیم نموده و پیوسته در تکامل نفس و انصراف از تجملات ظاهریّه برآمده باشند.
دشمن ندارند مگر آنکه دشمن حق است و دوست نگیرند جز دوست حق را.
گفتارشان بر وفق کردارشان باشد.شجاعت را دیدن قدیم (1)خود دانند و دامن همت را بالازده،شیران کارزار طریق حقیقت باشند.
[آداب معاشرت]
چون سخن به اینجا رسانید او را مسئلت کردم از اسلوب معاشرت جوابم داد که:ای مرد نکوسیرت،انجام وظیفه معاشرت،کاری است با مشقّت؛زیرا که لازم است مرد
ص:282
1- (1)) روش دیرینه و پسندیده ای که بزرگان بر آنان صحه گذاشته باشند.
معاشر را در بدو معاشرت آنکه از روی تفکّر مقصدی را در نظر داشته باشد که آن منحصر است در افاده و استفاده در طیّ طریق و نائل گردیدن به مقصود اصلی.
بنابر این واجب آید بر شخص که اگر رفیق خود را گمراه دید،ارشاد فرماید و جهل او را زایل سازد و کوتاهی در حوائجش ننماید و او را از چنگال قطّاع الطریق و درندگان برهاند.دست ظلم را از سرش کوتاه سازد.دافع مضار او باشد،جالب نفع برای او گردد و بالاخره هرچه برای نفس خود خواهد آن را برای رفیق خواهد،بلکه برای هرمخلوقی آن خواهد که برای خودخواهان است.و بر ناملایمات صبر نماید و در مقام سزا و جزا نباشد مگر آنچه را که حق اقتضا نماید و قدمی برندارد با احدی مگر بر سبیل راستین و حکم مبدأ عالی.و تکبّر و عجب را زیر پا گذارد و خضوع و کوچکی را پیشه گیرد و خود را زیردست دیگران داند و در رفاقت،نظر خود را مقصور بر دنیای دنیّ نگرداند و متذکّر آن باشد که این منزل عبور است و منزل قرار در عقب است.
و باید تهیه رفقا و دوستان نماید برای دار قرار،زیراکه آن اهم است بر این دنیا از جهت بقا و عدم الزوال و هرکسی رفیق آن جایگاه نتواند بود بلکه آن را شاید که لهو و لعب را به تمام اقسامش به دور انداخته،دل از آن برکنده و چشم را حاجب از دیدن ساخته و گوش را مانع از شنیدن نموده،دست وپا را قائمه خود قرار داده تا آنکه خود را برهاند از چنگال آن دو و باطل را در ورطه عدم انداخته،مدتی تهیه اسباب جنگ و جهاد نموده لشکر فراوان آراسته،صاحب منصبان قویّ هنرمند آزموده،طیاره های جنگی به دست آورده تا آنکه مشغول جهاد با نفس سرکش خون ریز غدّار باغی طاغی گردیده و رنج و تعب پیشه خود دیده و مدت های مدید با او بجنگیده تا آنکه او را از
ص:283
مقام امّاریّت بالسوء (1)منکوب و مخذول گردانیده و خانه نشین لوّامیّت نموده،زمانی او را پند داده و مواعظ را در گوش او قرائت کرده و از طرف دیگر اسباب مخوفه و آلات حرب را در نظرش جلوه داده و با لسان لین او را از خانه لوّامیّت (2)بیرون کرده به بیت مطمئنه (3)داخل ساخته و تمام قوا را متوجه گردانیده،مقامات عالیه را به او نشان داده، سروری و سرداری اخروی و باقیه را تذکره او نموده،مفاسد شهوترانی و خودسری دنیوی را تعلیم او کرده تا آنکه او را به رضایت رسانده وارد مقام مرضیه نموده (4)و اقسام اربعه موت اختیاری (5)را به او چشانیده،«موتوا قبل ان تموموا» 6را رأی العین او ساخته
ص:284
1- (1)) اشاره به نفس اماره است و آن مراد نفوس پست اند که تابع هوی و هوس بوده و بر حسب دستورهای مهلک انسان را وادار به کارهای زشت می کنند و بالاخره روح انسانی را به اعتبار غلبه حیوانیّت نفس اماره گویند.(فرهنگ معارف اسلامی،سیّد جعفر سجادی،ج 3، ص 2025).
2- (2)) اشاره به یکی از حالات نفس دارند که انسان را بر اعمال و کارهای زشت انجام داده ملامت کند و به انجام اعمال شایسته ترغیب کند و به آن«نفس لوّامّه»گویند.
3- (3)) اشاره به تعالی نفس انسانی به نفس مطمئنه است و آن متحلّی شدن به فضائل و از رذایل خالی شدن و تارک هوای نفسانی و لذت های دنیای فانی شدن است و راضی شدن به آنچه خداوند خواهد.
4- (4)) چنانچه خدای سبحان در قرآن کریم فرماید: یٰا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ اِرْجِعِی إِلیٰ رَبِّکِ رٰاضِیَهً مَرْضِیَّهً
5- (5)) عزیز الدین نسفی در تعریف مرگ اختیاری آورده است:«بدانکه انبیا و اولیا را پیش از فوت طبیعی،موت دیگر هست از جهت آنکه ایشان به موت ارادی پیش از موت طبیعی می میرند و آنچه دیگران بعد از موت طبیعی خواهند دید،ایشان پیش از موت طبیعی می بینند. و احوال بعد از مرگ ایشان را معاینه می شود،و از مرتبه علم الیقین به مرتبه عین الیقین می رسند،از جهت آنکه حجاب آدمیان جسم است چون روح از جسم بیرون آمد،هیچ چیز دیگر حجاب او نمی شود.(الانسان الکامل،تصحیح و مقدمه ماریژان موله فرانسوی،-
آزادی مطلقه (1)و اتحاد با حق و مباینت با باطل را طریق خود کند.چنین رفیقی برای سرای باقیه لازم است.
و البته چنین کسی بسیار نادر است.درّ عزیز و یتیم بی نظیر است و برای پیدا کردن آن تفتیش ها لازم و مسافرت ها واجب.دشمن او بی شمار،دوست او به غایت اندک.آیا در کجا باشد و قسمت که آید و ما را چه رسد مقام او و کجا بتوانیم با او قدم برداشت.
«این التراب و رب الارباب»؛ (2)خدا کند که ما او را ببینیم و بشناسیم،شاید از خاک قدومش ذرّه ای برداریم برای شفای امراض روحانی خود.چرا که ما متوغّل در بحر طبیعت و منهمک چاه شهوات و او وارسته از این آلایش و متوجّه مبدأ اعلی و متوغل بحر روحانیت و متجلی به صفات حمیده گردیده.
از آنجا که گفتند«اتقوا من فراسه المؤمن»؛ (3)چون کلام را به این مقام رسانید،مرا
ص:285
1- (1)) منظور آزادی از همه وابستگی های عالم طبیعت باشد.
2- (2)) ضرب المثلی است که برای عظمت خالق و زبونی بنده در راه یافتن به بارگاه خدای سبحان به کار می رود.برای فهماندن این پیام می گویند:«خاک کجا و رب الارباب کجا».
3- (3)) کامل این روایت چنین است:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:«اتقوا من فراسه المؤمن فانه ینظر بنور اللّه؛ بصائر الدرجات»؛محمّد بن حسن صفار قمی،ص 357،چاپ:انتشارات کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی،چاپ دوم،سال 1404 هجری.
مبهوت خود ساخت؛قدری متفکّرانه در مقابل ایشان ایستاده،نظر را مقصور بر اندام مبارکش نموده که این چه قضیه ای است؛این جوان سنی ندارد و این تکامل نفس از کجا در او پیدا شده؟چون مرا به این حالت نگریست،فورا تفرّس فرمود از حال من با یک عالم ادب و اخلاق.فرمود:ای برادر جان،تو از کلام من ناچیز در تعجّبی؛پس اگر مشاهده کنی حال مردان صراط مستقیم را،روح از کالبدت پرواز خواهد نمود؛چرا که وجود آن ها حکمت است.وعظ و نصیحت نفس نفیسشان صراط حق و شمع هدایت چون آب حیات که روح انسانیت از اسماء حقیقت تقطّر نمود در کشتگاه طبیعتشان و هوای صبح گاه بهار زمانی این دو را به یکدیگر امتزاج داد و شمس ولایت،تولید بخارها و حرارت های غریزیه حیاتی را فرمود که در آن برویید گیاه نفس ملکوتی را که از میوه معرفت و پرستش کردگار لایزال،سر به سجده نهاده خود را ربط محض و لا شیء صرف دیده به حکم«کل شیء یتوجّه الی اصله» (1)لباس خودسری و مخالفت را به در کرده ربقه عبودیت و پیروی را در گردن نهاده تغذیه و اشتها و خواب و عمل ننماید مگر به حکم مولای خود.اذیتش احدی را نرسد.نظر را مقصور بر مبدأ خود نموده،چشم از در دیگران برداشته توکلی را پایدار کرده به حکم آنکه مٰا جَعَلَ اللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ (2)محبّت را انحصار داده بر مطلوب حقیقی مال و جاه و خدم
ص:286
1- (1)) اصلی مسلم و پذیرفته شده میان عالمان است که از آیه إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ اقتباس نموده اند و مولوی در مثنوی به آن اشاره کرده است.این اشعار چنین است: بشنو از نی چون حکایت می کند از جدایی ها شکایت می کند کز نیستان تا مرا ببریده اند از نفیرم مرد و زن نالیده اند سینه خواهم شرحه شرحه از فراق تا بگویم شرح درد اشتیاق هرکسی کو دور ماند از اصل خویش بازجوید روزگار وصل خویش
2- (2)) سوره مبارکه احزاب4/.
و اولاد و عیال و سروری و هرچه تصور شود از زخارف دنیوی،حتی بدن خود را از آلات طی طریق دانسته،عمر عزیز را سرمایه اشترای مرضات محبوب یگانه قرار داده معرفت را وسیله وصول به آن مقصود حقیقی که آن مبدأ هرموجود و نهایت آن است قرار داده است.شیوه خود را امر به معروف و نهی از منکر و بیان حق و ارشاد مضلّین آراسته؛ هرکه با او قدمی بردارد به سرچشمه حقیقت برخورد و هرکه او را پیشوای خود داند البته به مقصود نائل گردد.نور وجودش شمس هدایت و صفات حمیده او سرمشق کارزار دیگران و کردار و افعالش محرک هر ذی شعور شود.خود را در میدان فداکاری درآورده جان را بر سر دست مهیّای قربانی دوست در معرکه قربانگاه ایستاده اسماعیل ذبیح،علی اکبر،اصغر تازه شیر یٰا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً ؛ (1)پروانه وار در گرد شمع حقیقت گردد تا آنکه خود را فانی در او نماید.و برگرد محور دوست در حرکت است و به هرنقطه برخورد نظرش به او باشد و بر زوایای آن دایره گردن خود را کج نموده تشکیل قسیّ و اظهار میل نماید تا کی شود خود را بر مرکز معدل حقیقی برساند. (2)
ای مرد نکو سیرت شرط دوم معاشرت،صدق در گفتار و کردار است در حذر باش که مقصود را فراموش نکنی.
[شناخت دنیا و وابستگی های آن]
چون رشته سخن را به اینجا رسانید دنیای ناپایدار و خانه غرور بدکردار،باعث فراق گردید و مدتی ملاقات به تأخیر انجامید و نزدیک بود که عمر به سر آید و دیدار
ص:287
1- (1)) سوره مبارکه نساء73/.
2- (2)) اشاره به فراز مناجات شعبانیه:«الهی هب لی کمال الانقطاع الیک و انر ابصار قلوبنا بضیاء نظرها الیک حتی تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الی معدن العظمه و تصیر ارواحنا معلقه بعزّ قدسک».
تجدید نگردد تا آنکه روزی به گوشه خلوت در جلوت را بر خود بسته مشغول دفاع از هواهای نفس سرکش بودم و نزدیک بود که نفس،مرا غالب آید؛در بحر مبادی فرورفته فکر را جولان داده شاید مرا چاره ای به دست آید که ناگهان متوجه آن شدم که مرا یار دانای صادقی است به فوریّت اثاث خود را برهم زده با جذبه مغناطیس«القلب یهدی الی القلب»در طیاره عشق،خود را به سر مبدأ فیض رسانیده وصال از دست رفته را دریافته فریاد برآوردم که:ای جان!بدن را دریاب که سیلاب غرور وادی گمراهی،بدن را غرقه نمود.ناگاه با سرّ سخن و در بدو درافشانی این نکته را گوش زد نمود:که شخصی در خواب بود،ناگاه خود را میانه باغی دید که تمام گلهای رنگارنگ و میوه های گوناگون و انواع اغذیه حاضر،نهرها جاری،طیور در نغمه سرایی،حور و پری دست در آغوش هم در طربند؛خود را در وسط باغ به حالت آزادی یافت که مشغول هرچه شود،ابدا مانع و رادع نخواهد داشت.در این وسعت و فصحت نامتناهی ناگاه از خواب بیدار گردید خود را در گوشه تاریکی تنها در خانه ای که پر از مارومور است مشاهده نمود،از خوف این حال از خودبی خود و در دریای خود غرقه گردید.
حال این دنیا به عینه همین خواب است.